معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

تعزیه نمایشی آیینی است که بر اساس کهن‌الگوهای اساطیری و آموزه‌های دینی و اخلاقی هویت یافته است و رویدادهای تاریخی، اساطیری، عرفانی و سرگذشت پیشوایان دینی را با روایت‌هایی برآمده از باورهای عامیانه با محوریت واقعۀ تاریخی عاشورا بیان می‌کند. همین درک و دریافت، از سویی کارکردها و پندارهای اساطیری را از پس ذهن تاریخی توده‌ها، دوباره‌سازی کرده و از سوی دیگر، ارزش‌ها و رهیافت‌های اخلاقی و عرفانی را جلوه‌گر کرده است. این کتاب در صدد پاسخ به این سؤال است که باورها و داستان‌های اساطیری چه نقش، جایگاه و تأثیری در روایت‌های تاریخی تعزیه داشته‌اند؟ و به طور کلی عواملی که باعت شده‌اند نسخه‌نویس تعزیه برای تقریب ذهنیت مخاطب به داستانی تاریخی، از نمادها، قصه‌ها و اشارات تاریخی سود ببرد، شرح می‌دهد تا به این نتیجه برسد که اساساً روایت‌های مورخان مذهبی و نسخه‌پردازان تعزیه در توضیح و تشریح زندگانی بزرگان دینی و پیشوایان مذهبی، زندگی واقعی ایشان را با بزرگ‌نمایی و قصه‌سرایی پیوند داده‌اند؛ البته این بزرگ‌نمایی از سویی و نیز آمیختگی اسطوره و تاریخ از سوی دیگر به باورپذیری و تأثیرگیری مخاطبان تعزیه از الگوهای مذهبی کمک کرده است و کنش و واکنش‌های تماشاگران تعزیه به این نوع روایت‌ها، از سر استقبال و باورمندی بوده است.

در این کتاب و در فصل اول، بن‌مایه‌های اساطیری، تعزیه‌نامه‌ها و نقش و جایگاه اسطوره در تعزیه بررسی شده است.

در فصل دوم، کهن‌الگوها و باورهای اساطیری در ساختار تعزیه‌نامه‌ها، واکاوی شده است. این نمادها شامل عناصر اربعه، جن، دیو، حیوانات اساطیری، فرّ، عدد سه و .... هستند که از فرط فراوانی، روایت‌های تاریخی را به حاشیه برده‌اند و تاریخ و اسطوره را به هم پیوسته‌اند و البته هم‌زمان در باورپذیرشدن اصل قصه نیز نقش آفرینی کرده‌اند.

در فصل سوم به خویش‌کاری (= کارکرد مقدس) و هم‌آوایی (= همسانی) اسطوره و عرفان در تعزیه‌نامه‌ها پرداخته شده است؛ زیرا همسانی و هم‌کارکردی ریشه‌داری بین رمز و رازهای اساطیری و عرفانی وجود دارد و این آمیختگی در بستر آیینی تعزیه، در موضوعاتی مانند تعزیه‌هایی با مضامین مشترک اساطیری و عرفانی، جاودانگی پس از مرگ، مؤلفه‌های عاشقانه، اهمیت انسان کامل و رابطۀ مراد و مریدی، خلوت‌های عارفانه، جهان‌شمولی افکار و اشخاص، همیشه جوان بودن قهرمان، کوشش به اندازۀ وسع، ضرورت پاکیزگی و طهارت روح و جسم و .... مورد بحث قرار گرفته است.

در فصل چهارم کوشیده شده بین داستان سیاوش، داستان داستان‌ها و سمبل پاکی و پاکباختگی اسطوره‌های ایرانی، در شاهنامه با مجلس تعزیۀ امام حسین (ع) به عنوان مادر تعزیه‌ها مقایسه شود. بر اساس این بررسی، سوگ‌مایش‌های سیاوش، ارج‌داشت پاک‌نهادی و خونخواهی مظلوم است و شهادت امام حسین (ع) در تعزیه، مرکز ثقل همۀ وقایع عالم است. در این فصل ضمن روایت خلاصۀ دو داستان و ویژگی‌هایشان، همانندی‌ها و پیوندهای آنها در زمینۀ تولد رازآلود از مادری آسمانی، جنبۀ ازلی بودن، کنش‌ها و واکنش‌های طبیعت در برابر این قهرمانان، حضور فرازمینی‌ها، تکرارشوندگی‌، نمادها و اشارات مشترک و ... مورد پژوهش قرار گرفته است.

در فصل پنجم، شباهت‌ها و وام‌گیری‌های معنوی و لفظی در ده مجلس تعزیه از شاهنامۀ فردوسی مورد بررسی قرار گرفته است. نسخه‌نویسان تعزیه که مؤانست زیادی با شاهنامه داشته‌اند، در به‌کارگیری اصطلاحات، اسامی و تعبیرات اساطیری، داستان‌سازی‌ها، نوع گفتارها، شخصیت‌پردازی‌ها، اشارات، رمزنگاری‌ها، سمبل‌ها و ... بسیار وام‌گیرنده از این منبع کهن و روایات و باورهای کهن ایرانی بوده‌اند.

در فصل ششم نیز به چند باور اساطیری در چند تعزیه‌نامه و نیز برخی تعزیه‌های عرفانی اساطیری اشاراتی شده است و در پایان از شهیرترین نسخه‌نویس ادوار تعزیه یعنی میرعزای کاشانی نیز ذکری به میان آمده است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

فصل اول: بن‌مایه‌های اساطیری تعزیه

فصل دوم: کهن‌الگوها در ساختار تعزیه‌نامه‌ها

فصل سوم: خویش‌کاری و همنوایی اسطوره و عرفان در نسخ تعزیه

فصل چهارم: بررسی تطبیقی داستان سیاوش و روایت مادر تعزیه‌نامه‌ها

فصل پنجم: وام‌گیری‌های تعزیه از شاهنامۀ فردوسی

فصل ششم: مروری بر چند باور اساطیری در چند مجلس تعزیه

پیوست: میرعزای کاشانی؛ شهیرترین نسخه‌نویس تعزیه

خاتمه (جمع‌بندی)

تصاویر

فهرست منابع