معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

سفرنامۀ مقصود جهان اثر محمودمیرزا (فرزند شاعر و فاضل فتحعلی‌شاه) حاصل یادداشت‌های سفر او به نقاط مختلف لرستان است که در واقع محدودۀ حکمرانی او در سال 1242 قمری محسوب می‌شود. این کتاب کهن‌ترین و نخستین اثر مستقل دربارۀ شناخت لرستان و یکی از آثار مهم مؤلف و از آثار قابل توجه عصر فتحعلی‌شاهی به شمار می‌رود.

محمودمیرزا فرزند چهاردهم فتحعلی شاه قاجار است. او متولد سال 1214 قمری است و از زمان و چگونگی مرگ او در هیچ‌یک از منابع تاریخی خبری در دست نیست. او را شاهزاده‌ای مغرور و غیور خوانده‌اند و دربارۀ او میرزا فضل‌الله خاوری نوشته است: «با وجود خویش، احدی را در روزگار خویش موجود نمی‌شمارد و از مقام سلطنت پای فروتر نمی‌گذارد و در محفل ملک‌زادگان از ایشان دور نشسته، حرفی از لا و نعم به زبان نمی‌راند؛ زیرا که احدی را قابل مخطاب خویش نمی‌داند».

معلم محمودمیرزا در کودکی و نوجوانی، میرزا محمدشفیع صدراعظم بود. او هموار خود را وامدار میرزاشفیع می‌داند. از دیگر استادانی که به نیکی از او یاد کرده، عبدالوهاب نشاط است که وظیفۀ تصحیح و تمییز اشعار او را نیز بر عهده داشته است. او همچنین نزد کسانی چون ذبیح نهاوندی، ملاحسنعلی مازندرانی، ملامحمد اصفهانی، ملامراد خراسانی و .... تلمذ کرده و سایر علوم را از آنان فراگرفته است.

دربارۀ آثار محمودمیرزا اختلاف وجود دارد؛ اما تتبع مصحح این کتاب نشان می‌دهد که او حداقل 42 اثر از خود برجای گذاشته است. برخی از آثار او عبارتند از: اخبار محمدی، انیس المحمود، بادۀ بی‌خمار، بادۀ وحدت، بیاض المحمود، بیان المحمود، تاریخ قاجاریه، پروردۀ خیال، تاریخ صاحبقرانی، دیوان اشعار، تذکرة السلاطین، سنبلستان، شاه‌بیت و .... . او همچنین افزون بر نگاشته‌ها و تألیفات متعدد، برخی آثار دیگران را نیز با دست‌خط خود استنساخ نموده و بر آنها دیباچه نوشته است؛ برای مثال کتاب «اطباق الذهب» نوشتۀ شرف‌الدین شعروه در سال 1262 قمری به خط او استنساخ شده است.

محمودمیرزا این کتاب را در میانۀ جنگ‌های دورۀ دوم ایران و روس تألیف کرده است. شروع سفر او به منطقۀ لرستان 22 جمادی‌الاول 1242 قمری و پایان آن 12 رمضان 1242 و جمع مدت سفر 98 روز بوده است.

علل سفر را می‌توان اینگونه برشمرد: مقدمه‌سازی برای سفر فتحعلی‌شاه به لرستان؛ تلاش برای انقیاد درآوردن حسن‌خان والی، حاکم پشتکوه؛ دلیل سوم و حاشیه‌ای علاقۀ محمودمیرزا به کشف غرایب ولایات و دیدن عجایب مناطق مختلف است که معمولاً این نکات را در سفرنامه‌اش بیان کرده و ندوین مجدد آنها را در کتابی مستقل وعده داده است؛ هدف دیگر مشاهدۀ بقاع و زیارتگاه‌هاست؛ هدف دیگر خوش‌باشی و کوچ قشلاقی به مناطق گرمسیری؛ و آخرین هدف او تهیۀ گزارشی جامع از منطقۀ حاکمیتی خویش برای ارائه به فتحعلی شاه است.

از دلایل ارزشمندی این سفرنامه می‌توان به این نکته اشاره کرد که اولین نوشتاری است که به صورت مستقل و مفصل دربارۀ لرستان نگاشته شده و از این‌رو مقامی ارجمند دارد. ذکر اسامی سلسلۀ والیان لرستان و مناسبات آنها با حکومت قاجار، ذکر برخی محدثات آنان و نیز وضعیت‌شان در عصر فتحعلی‌شاه و دورۀ حسن‌خان والی، اهمیت تاریخی ویژه‌ای برای این کتاب در بررسی تاریخ غرب کشور ایجاد می‌کند.

این سفرنامه بنا بر کتاب‌های ادبی قرون پیشین، از فرم عمومی آنها تبعیت می‌کند؛ یعنی با براعت استهلال شروع شده و تک‌مصرع و تک‌بیت‌ها و جملات دعایی و قرآنی فراوانی را در متن به کار می‌برد و ساختار کلی آن جُنگ‌مانند است.

در تصحیح این کتاب، هشت نسخه بر اساس روش انتقادی مورد بررسی و توجه قرار گرفته است که نسخۀ کتابخانۀ ملی به عنوان نسخۀ اساس مصحح بوده است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

فصل اول: دربارۀ محمودمیرزا قاجار

فصل دوم: دربارۀ سفرنامه

فصل سوم: متن سفرنامه

فصل چهارم: پیوست‌ها، نمایه‌ها، منابع و مآخذ