معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

جزیرۀ کیش که در گذشته بیشتر آن را «قیس» می‌خواندند، یکی از جزایر مهم خلیج فارس در استان هرمزگان است. این جزیرۀ بیضی‌شکل در دوازده کیلومتری کرانۀ شیبکوه قرار دارد. در دوران طلایی کیش، مورخان زیادی دربارۀ آن اظهارنظر کرده‌اند. ابن خردادبه، ابن بطوطه، یاقوت حموی، ابن بلخی، حمدالله مستوفی و ... یا به کیش سفر داشته یا در باب اهمیت آن سخنوری کرده‌اند. سعدی نیز در گلستان خود از جزیرۀ کیش نام برده است. کیش هم مانند دیگر جزایر و بنادر خلیج فارس از گذشته‌های دور تاکنون دستخوش آمدوشد و نزدیکی با قلمروی گسترده‌ای از فرهنگ‌های گوناگون جهان بوده است. این جزیره آخرین جزیره در بخش شیبکوه قدیم بوده و امروزه در هم‌جواری بخش شیبکوه جدید قرار گرفته است.

بررسی موسیقی بومیان کیش نشان از تأثیرپذیری آن از موسیقی ساحلی شیبکوه دارد؛ اما اینکه موسیقی کیش از کدام کانون یا هستۀ موسیقی شکل گرفته است یا احیاناً خود بومیان باعث شکل‌گیری این نوع موسیقی بوده‌اند، موضوع اصلی این پژوهش نیست. اغلب بومیان کیش به نوعی با موسیقی سروکار دارند. آنها با اشتیاق زیاد و برای شادی و گاه آرامش خود، موسیقی اجرا می‌کنند یا با آن همراه می شوند. تا آنجا که در گذشته‌ بومیان برای اجرای موسیقی‌های خاص، مکان‌هایی مثل «بیت الهوا» یا «بیت الزار» داشته‌اند که هرکدام سرکرده، گروه و مقررات خود را دارا بوده است. موسیقی صید مروارید و ماهی‌گیری، موسیقی ویژۀ عروسی و اعیاد مذهبی، مولودخوانی و مراسم زار، هرکدام ملودی، سازها و ویژگی‌های خود را دارند که در بررسی موسیقی جزیرۀ کیش شایستۀ توجه است.

این کتاب تلاش دارد با نگاهی مردم‌شناسی، بوم‌شناختی، جامعه‌شناسی، زبان‌شناسی، تاریخ‌نگاری و تبارشناسی به موسیقی، زوایایی از تاریخ و فرهنگ نانوشتۀ جزیرۀ کیش را روشن نماید؛ از همین‌رو موسیقی و آیین‌های بومیان کیش از زوایان مختلف و فارغ از دایرۀ آوانگاری مورد توجه قرار گرفته است.

نگاهی به جزیرۀ کیش از لحاظ موقعیت تاریخی، کیش در منابع تاریخی، زبان، دین و مذهب، دلایل مهاجرت از کیش و .... در فصل اول کتاب بررسی شده است.

دریا و دریانوردی یکی از مهم‌ترین ارکان فرهنگی بومیان کیش محسوب می‌شود؛ پدیده‌ای که ناشی از شرایط زیستگاهی و در نتیجه معیشتی این جزیره است و بررسی آن، یکی از مهم‌ترین کلیدهای درک تاریخ و فرهنگی جزیرۀ کیش به شمار می‌رود. شناسایی موسیقی دریانوردان کیش و اصطلاحات آن می‌تواند به درک ارزش‌های فرهنگی، ویژگی‌ها و معیارهای جامعۀ بومیان این جزیره کمک شایانی نماید. فصل دوم کتاب اختصاص به بررسی این موضوع ذیل عنوان «موسیقی و کار» دارد.

صبح اولین روز عروسی در کیش، نوازندگان شروع به نواختن می‌کنند. نوازنده‌ها طبق یک رسم قدیمی در حالی که پرچم رسمی کشور را در دست دارند، وارد میدان‌گاه شده و در مقابل سایه‌بان داماد می‌ایستند. صدای طبل و نی‌انبونه که در کوچه‌ها می‌پیچد، نوجوانان و بچه‌ها را به سوی میدان‌گاه عروسی فرامی‌خواند. مراسم عروسی و موسیقی آن در فصل سوم کتاب بررسی شده است.

ساز نی‌انبان در جزیرۀ کیش به عنوان شاخص‌ترین ساز این منطقه شناخته می‌شود. نی‌انبان سازی بومی است که در اغلب مجالس عروسی و بزم نواخته می‌شود. در فصل چهارم کتاب که اختصاص به بررسی این ساز دارد، تاریخچه و انواع آن بررسی شده است. در فصل پنجم نیز در ادامۀ مباحث این فصل، بع طبّل و هبّان در این جزیره پرداخته شده است. افزون بر نی‌انبان، سازهای دیگری چون طار، طبّل، کاسر، اصحلات و گرن نیز در مراسمات بومی استفاده می‌شود که در فصل ششم این سازها توضیح داده شده‌اند.

در گذشتۀ نه‌چندان دور در جزیرۀ کیش، سردمدار گروه نوازندگان مرد در عروسی را «باباالهوا» و اعضای اصلی گروه او را «ولدالهوا» می‌نامیدند. از گفتگوهای شفاهی با برخی بومیان کیش برمی‌آید که در قدیم هر کدام از آبادی‌های کیش شخصی را به عنوان «باباالهوا» داشت که مورد احترام مردم و بزرگ محله بود. در فصل هفتم ابتدا این شخص به طور کامل معرفی شده و سپس دیگر راویان موسیقی در منطقۀ شیبکوه از قبیل سیاها، لوطی‌ها و .... نیز معرفی شده‌اند.

مهم‌ترین بخش موسیقی زنان کیش، مربوط به ترانه‌های ویژۀ مراسم عروسی است. آنها این مراسم و خواندن آواز را بدون حضور مردان انجام می‌دهند. زن‌ها در این مراسم طار (دایره) می‌نوازند و گاهی به همراه آنها یک ساز کاسر و یک طبّل نیز نواخته می‌شود. موسیقی زنان در جزیرۀ کیش در فصل هشتم کتاب بررسی شده است.

موسیقی کودکان جزیرۀ کیش را باید در میان بازی‌های بومی آنها جستجو کرد؛ بازی‌هایی که متأسفانه امروزه کمتر نشانی از آنها یافت می‌شود. در فصل نهم کتاب به چند نمونه از این بازی‌ها به نقل از کتاب «دو سال با بومیان کیش» اشاره شده است.

شاخص‌ترین مراسم مذهبی اهالی کیش، مولودخوانی و برپایی جشن در اعیاد فطر و قربان است. افزون بر این در میان شیعیان، عید غدیر و برپایی مراسمات سوگواری برای ائمۀ اطهار به‌ویژه عزاداری ماه محرم بسیار حائز اهمیت است. موسیقی و آیین‌های مذهبی عنوانی است که در فصل دهم مورد بررسی قرار گرفته است.

بومیان جزیره معتقدند موجودات نامرئی همچون انسان‌ها به زبان‌های گوناگونی صحبت می‌کنند. در جزیرۀ کیش بومیان بر این باورند هرگاه «زار» یا اجنه به هر دلیلی وارد کالبد فردی شوند، آن شخص را از حالت طبیعی خارج می‌کنند. برای خارج نمودن زار از کالبد مریض و بهبودی او در این جزیره مراسمی برگزار می‌شود. در این مراسم، اجراکنندگان با نواختن سازهای ضربی و خواندن ترانه‌های زار، حالت مریض را دگرگون می‌کنند. موسیقی زار در فصل یازدهم بررسی شده است.

در فصل پایانی کتاب، نویسنده دستاوردها و نتیجۀ پژوهش را تبیین کرده است. در پیوست اول کتاب، نمونه‌هایی از گزارش‌ها و مصاحبه‌ها آورده شده و در پیوست دوم، مشخصات قطعات ضبط‌شده از بومیان جزیرۀ کیش آورده شده است.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

یادداشت نویسنده

فصل اول: نگاهی به کیش

فصل دوم: موسیقی و کار

فصل سوم: مراسم عروسی

فصل چهارم: نی‌انبان

فصل پنجم: طبّل و هبّان در کیش

فصل ششم: سایر سازهای رایج در کیش

فصل هفتم: باباالهوا

فصل هشتم: موسیقی زنان در جزیرۀ کیش

فصل نهم: ترانه‌ها و بازی‌های بومی کودکان

فصل دهم: موسیقی و آیین‌های مذهبی

فصل یازدهم: موسیقی زار

فصل دوازدهم: دستاورد و نتیجۀ پژوهش

پیوست 1: نمونه‌هایی از گزارش و مصاحبه‌ها

پیوست 2: مشخصات قطعات ضبط‌شده از بومیان جزیرۀ کیش

آلبوم تصاویر

سرچشمه‌های مکتوب

منابع انگلیسی

دیگر آثار نویسنده