معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

این کتاب در حکم مقدمه‌ای است برای شناخت اندیشه‌های باختین و با این هدف فراهم آمده است که ضمن نشان دادن اهمیت و جایگاه بی‌همتای اندیشه‌های باختین در قرن بیستم، راه آشنایی با آن را تا حدی هموار سازد. در پاسخ به پرسش در باب ضرورت شناخت اندیشۀ باختین، نخست باید گفت که او بی‌تردید از ژرف‌ترین و گیراترین چهره‌های فرهنگ اروپایی در قرن بیستم است و باید از اندیشه‌های بزرگان این قرن هر چه بیشتر توشه برگرفت. اما شاید مهم‌ترین عامل گیرایی مجموعۀ زندگانی و آثار باختین این باشد که می‌شود آن را در سه مقولۀ روش، نگرش و منش او خلاصه کرد. در این سه زمینه، باختین گفتنی‌ها و آموزش‌های ارزشمندی دارد. او در عرصۀ روش، اسلوبی بسیار دیالکتیکی دارد و آثار او چه‌بسا یگانه کار فلسفی اصیل در روسیۀ بعد از انقلاب باشد. در عرصۀ نگرش نیز باختین از جهات بسیار انسانی قرن‌نوزدهمی، جامع‌الاطراف، اهل تحقیق، صاحب فرهنگی دانشنامه‌ای و غیرمتخصصی حقیقی است. ساختمان نظرگاه باختین زیربنای روش‌شناختی و فلسفی استواری دارد و نشان می‌دهد که برای کار جدی در عرصۀ زیبایی‌شناسی و نقد و نظریۀ ادبی شناخت و نگرش فلسفی ضرورت حیاتی دارد.

عنوان این کتاب نیز به جوهر زندگی و آثار باختین اشاره دارد: در دورۀ حاکمیت استبداد استالینی، که با تک‌گویی و حاکمیت ایدئولوژی جزم‌اندیش، شادی‌ستیز، خشک و رسمی و فقدان آزادی همراه است، باختین در عرصۀ نظریه و در آثار خویش سرود ستایش مکالمه، خنده و آزادی سر می‌دهد. خندۀ مطلوب باختین نیز خود به‌تنهایی نوعی جهان‌نگری است: نفی آگاهانه و شادمانۀ وضع موجود و ایجاد نظمی جدید براساس شادی، آزادی، برابری. این خنده رهایی‌بخش، بیدادستیز،جزم‌شکن، آینده‌نگر، شادی‌آفرین و زاینده است. باختین در خنده و در جشن‌های مردمی، نفی تمام نظام اجتماعی موجود از جمله حقیقت مسلط را می‌بیند. نفی‌ای که با آنچه در حال زایش است پیوندی جدایی‌ناپذیر دارد: «خنده و جشن‌های مردمی گستاخی ابداع را برمی‌انگیزد. به رهایی از دیدگاه مسلط در باب جهان، به رهایی از همۀ رسوم، حقایق جاری و تمام چیزهای مبتذل، عادی و پذیرفتۀ همگان یاری می‌رساند و سرانجام امکان می‌دهد که نگاهی تازه به جهان بیفکنیم و دریابیم که هر آنچه وجود دارد تا چه حد نسبی است و یک نظم جهانی سراپا متفاوت امکان‌پذیر است».

این کتاب دارای دو بخش اصلی است؛ در بخش اول، افزون بر نگاهی به زندگی و آثار باختین، نظرگاه‌های تنی چند از اندیشه‌گران بزرگ جهان دربارۀ باختین آمده است. در گزینش مطالب این اندیشه‌گران، صرف‌نظر از اهمیت خود آنان، نظریات‌شان دربارۀ جنبه‌های گوناگون حیات فکری باختین بیشتر مدنظر بوده است. مطالب این بزرگان که دیدگاه‌ها و تخصص‌های متفاوتی دارند، نشان‌دهندۀ فراگیری اندیشه‌های باختین و ژرفا و دامنۀ گستردۀ آن است. دو قسمت از کتاب تودوروف «منطق مکالمه» که جامع‌ترین اثری است که دربارۀ باختین منتشر شده، همراه با پیش‌گفتار آن در این مجموعه آمده است.

مطلبی که از یاکوبسون آمده، مقدمۀ او بر کتاب «مارکسیسم و فلسفۀ زبان» است. یاکوبسون ضمن اشاره به اهمیت اندیشه‌های باختین در زمینۀ نظریه و نقد ادبی، به پیشگامی او در دو عرصه پافشاری می‌کند: زبان‌شناسی اجتماعی و نشانه‌شناسی. نکتۀ مهم دیگر تأکید خاص یاکوبسون بر روش باختین است که سبب‌ساز آن همه ژرف‌اندیشی و نوآوری بوده، روشی که یاکوبسون از آن با صفت «روش علمی شایستۀ پژوهشگران» یاد می‌کند.

ژولیا کریستوا، باختین را به‌درستی بنیان‌گذار پسافرمالیسم می‌داند و ضمن توصیف سه دیدگاهی که به انتقاد از فرمالیسم می‌پردازد، جایگاه ممتاز باختین را در سیر تحول نظریه و نقد ادبی مشخص می‌سازد. کریستوا نقد باختین از فرمالیسم روس را پیشگام حرکت کنونی نشانه‌شناسی می‌داند.

لوسین گلدمن که شاید بتوان او را بزرگ‌ترین جامعه‌شناس ادبیات در قرن بیستم نامید، در پایان مقالۀ معروف خود با عنوان «جامعه‌شناسی ادبیات: جایگاه و مسائل روش» نکاتی را دربارۀ باختین ذکر می‌کند. اهمیت مطالب او بیشتر به گسترش عرصۀ جامعه‌شناسی ادبیات برمی‌گردد و پژوهشگران این رشته می‌توانند با مقایسۀ نظرگاه گلدمن و باختین غنا و ژرفای تازه‌ای به مباحث جامعه‌شناسی ادبیات بدهند.

ژان ایوتادیه به نقش آثار باختین در عرصۀ جامعه‌شناسی ادبیات پرداخته و پیوند اندیشه‌های باختین با لوکاچ و گلدمن را نشان می‌دهد.

فصل «گزینش اساسی باختین» از مهم‌ترین بخش‌های کتاب «منطق مکالمه» و پیش‌درآمد خوبی برای آشنایی با اندیشه‌های باختین است.

در بخش دوم که به گلچینی از نوشته‌های باختین اختصاص یافته، تلاش شده که با توجه به صفحات محدود مجموعۀ «چهره‌ها» برگزیده‌ای از مهم‌ترین آثار باختین عرضه شود.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار مترجم

بخش اول: نگاهی به زندگی و اندیشۀ باختین

یک: باختین: بزرگ‌ترین نظریه‌پرداز ادبیات در قرن بیستم/ تزوتان تودوروف

دو: زندگی‌نامۀ باختین/ تزوتان تودوروف

سه: باختین: پیشگام زبان‌شناسی اجتماعی/ رمان یاکوبسون

چهار: باختین: بینان‌گذار پسافرمالیسم/ ژولیا کریستوا

پنج: نقش باختین در گسترش عرصۀ جامعه‌شناسی ادبیات/ لوسین گلدمن

شش: میخائیل باختین و جامعه‌شناسی ادبیات/ ژان ایوتادیه

هفت: گزینش‌های اساسی باختین/ تزوتان تودوروف

بخش دوم: گزیده‌هایی از نوشته‌های باختین

یک: سخن در زندگی و سخن در شعر: درآمدی بر بوطیقای جامعه‌شناختی/ میخائیل باختین، وی.ان.ولوشینوف

دو: دربارۀ رابطۀ زیربنا و روبناها/ میخائیل باختین

سه: بررسی‌های ادبی امروز/ میخائیل باختین

چهار: گزیده‌ای از «یادداشت‌های 1970 ـ 1971»/ میخائیل باختین

پنج: گزیده‌ای از «ملاحظاتی دربارۀ دانش‌شناسی علوم انسانی»/ میخائیل باختین

منابع

واژه‌نامۀ فارسی به فرانسوی

واژه‌نامۀ فرانسوی به فارسی

نمایۀ نام‌ها و اشخاص