معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

وسعت قلمرو اسلامی و بسط و نفوذ آن در قرن‌های دوم و سوم هجری قمری، مشاغل اداری متعددی را به‌ویژه در زمینۀ امور مالی و خراج به وجود آورد؛ در این مورد طبعاً مسلمانان می‌توانستند از تنظیمات دولت‌های سابق بهره‌گیری کنند؛ چنان‌که در ایران از طومارهای خسرو انوشیروان در کار مساحی زمین‌ها استفاده کردند؛ ولی اوضاع جدید مستلزم فراهم آوردن اطلاعات دقیق و درست از تقسیم ولایات و مناطق مسکونی، محصولات کشاورزی و صنعتی و تعیین خراج و مالیات‌های جنسی و نقدی بود. برای این منظور کتاب‌های خاص پدید آوردند که عنوان «کتاب الخراج» داشتند و راهنمای فرمانروایان و کارکنان دستگاه دولت و مأموران خراج بودند و به‌سرعت در دسترس همگان قرار گرفتند. دربارۀ تاریخچۀ تأسیس دیوان‌ها می‌توان به این موضوع اشاره کرد که بعد از اینکه حکومت دینی در هر کجا پا بگیرد، به تبعیت از آن مردم و اجتماعات در آنجا حضور به هم می‌رسانند و موسسات گوناگونی پیدا می‌شوند و نهادهای تازه در آنجا شکل می‌گیرند که اساس کارشان ساماندهی شئون افراد جامعه است و قصدشان تنظیم علاقه‌ها و وابستگی‌های مردم به یکدیگر و نیز تنظیم وابستگی‌های دولت به مردم و برعکس و برقراری رابطه بین درخواست کمک دولت از مردم و تصدی کارهای دولتی است تا برای حکومت در سمت‌های گوناگون ادای وظیفه کنند.

بنابراین در عصر حاکمیت اسلامی، به علت اهمیت دیوان خراج در نظام اقتصادی، کتب بسیاری دربارۀ این موضوع تألیف شدند؛ از کتب مهم در موضوع خراج می‌توان به آثار مؤلفان اسلامی همچون کتاب «الخراج» ابوزکریا یحیی بن آدم (203 ق)، کتاب «الخراج» ابوعلی الحسن بن زیاد اللؤلؤی (204 ق) و .... اشاره کرد. در این کتب همانند کتاب «الخراج» ابویوسف مسائلی مانند غنیمت، فی، خراج، جزیه و ثروت‌های به‌دست‌آمده از راه جنگ یا صلح بحث شده‌اند؛ اما بررسی جامع این موضوعات و موضوعات دیگر برجستگی کتاب ابویوسف در مقایسه با دیگر آثار است.

به استناد منابع، نام کامل قاضی ابویوسف یعقوب بن ابراهیم بن حبیب بن خنیس بن سعد بن بجیر بن حبیب بن اسعد کوفی انصاری (113 ـ 182 ق) است؛ وی قاضی‌ای نامدار و از بنیادگذاران فقه حنفی است که در سال 113 قمری و هم‌زمان با خلافت امویان در کوفه دیده به جهان گشود. فقه و حدیث را در کوفه نزد بزرگانی چون عبدالرحمن بن ابی لیلی، مالک بن انس و لیث به اسعد آموخت. در جوانی به خدمت ابوحنیفه رفت و آن‌گونه که در «تذکرةالاولیاء» آمده است، نوزده سال در خدمت وی بود و سرانجام به فقه رأی‌گرای ابوحنیفه گروید. او نخستین مروج اندیشه‌های ابوحنیفه به شمار می‌رفت. در زمان خلافت مهدی، هارون الرشید و هادی به مدت هجده سال قاضل القضات بغداد بود. او اولین کسی بود که این لقب را کسب کرد. او اخبار، انساب، ایام عرب و مغازی را خوب می‌دانست؛ حافظ حدیث بود و در بیشتر زمینه‌ها از جمله ادب قاضی، بیع، حدود، خراج، زکات، صید، ذباحه، فرایض، وصایا و وکالت کتاب نوشت. بسیاری از بزرگان زمان از جمله احمد حنبل، محمد بن حسن شیبانی و یحیی بن خالد برمکی از شاگردان او بودند. امروزه آثار برجای‌مانده از ابویوسف چون «اختلاف الامصار»، «الرد علی سیر الاوزاعی»، کتاب «الخراج»، و «الجوامع» در حوزۀ اختلافات و کتبی چند در ابواب فقهی گوناگون چون کتاب «الصلاة» و کتاب «الزکاة» از زمرۀ منابع دست اول دربارۀ مذهب حنفی به شمار می‌روند.

یکی از مهم‌ترین آثار قاضی ابویوسف در نظام اقتصادی عباسیان، کتاب «الخراج» است. دربارۀ دلیل تألیف این کتاب آورده‌اند: بعد از فتوحات بلاد اسلامی، هارون‌الرشید حاکم وقت برای از‌بین‌بردن بی‌عدالتی و تأمین عدالت برای هر شهروند به فکر تنظیم و تدوین فقه اسلامی افتاد. اولین تلاش در این زمینه را عبدالله بن مقفع انجام داد؛ اما تلاش وی با موفقیت چندانی همراه نبود.؛ بعد از آن هارون‌الرشید از ابویوسف خواست که کتاب جامع حقوقی‌ای دربارۀ وظایف دولت و مردم نوشته شود با این هدف که در تنظیم امور مالی دولت اسلامی مبنای کار حکومت عباسیان قرار گیرد. او در هفده سال پایانی عمر خود که دقیقاً مصادف با منصب قضاوت وی همراه بوده است، این کتاب را نوشت. این کتاب در ابتدا نامه‌هایی بود که او برای هارون‌الرشید نوشته بود. این نامه‌ها بعدها به نام کتاب «الخراج» مشهور شد؛ زیرا مسئلۀ اصلی اشاره‌شده در این نامه‌ها روابط کشاورزی و وضع مالیات است.

به باور اغلب مورخان و صاحب‌نظران کتاب وی از بزرگ‌ترین کتب فقه اسلامی و از منابع مهم تاریخی در زمینۀ اقتصاد به شمار می‌آید. وی در این کتاب افزون بر تحقیقات فقهی، با استفاده از تحلیل عقلانی و تجربی، پدیده‌های اقتصادی، مالی و ... را بررسی کرده و در هر زمینه‌ای سیاست‌های مالی خاصی را پیشنهاد می‌کند.

به نظر مترجم این کتاب، با دقت در مطالب کتاب انتقاداتی جدی دربارۀ نحوۀ جمع‌آوری مالیات و وضع شکنجۀ مالیات‌دهندگان مطرح می‌شود. مطالب این کتاب بسیار جامع و متنوع است و مؤلف کتاب قبل از هر چیز از شکل‌های متعدد وصول و تأدیۀ مالیات سخن گفته و بدین مناسبت مالکیت و طرز استفاده از زمین را به مراتب متفاوت منقسم کرده است. وی سیر پیشرفت مناسبت اراضی دوران خود را به زمان پیامبر گسترش داده است.

در تنظیم کتاب «الخراج» قاضی در این موارد تحلیل خاصی داشته است: مالیات عادلانه، نرخ مالیات، شرایط اخذ مالیات، قیمت‌گذاری و کنترل قیمت. ساختار این کتاب دارای دو بخش است: در بخش اول مطالب در قالب یک باب، یک فصل و سه عنوان کلی بیان شده و در بخش دوم، مباحث در ذیل 34 فصل و یک باب مطرح شده است.

کتاب قاضی ابویوسف افزون بر موضوع اقتصادی، به مسائل اجتماعی، مذهبی و سیاسی توجه خاصی داشته است؛ او به خراج اهل ذمه و حکم دربارۀ مسیحیان نجران و مراکز عبادت و پوشش اهل ذمه و همچنین مجازات فاسدان و دزدان توجه خاصی نشان داده است.

ترجمۀ این کتاب برگرفته از کتاب «الخراج» قاضی ابویوسف چاپ دارالمعرفة لبنان در سال 1302 قمری است. ترجمۀ کتاب شامل دوازده فصل است و هر فصل به چند بخش تقسیم شده است.