معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

حکیم عمر بن ابراهیم خیامی نیشابوری مشهور به خیام، از فلاسفه و دانشمندان نامدار ایرانی در سده‌های پنجم و ششم هجری است. وی در فلسفه پیرو حکیم ابوعلی سینا بود و در ریاضی و نجوم جزء سرآمدان عصر خود به شمار می‌‌آمد. از نگاشته‌های او آنچه به دست ما رسیده، ده رسالۀ کوتاه علمی به زبان عربی، دو رسالۀ فارسی، حدود چهل بیت شعر عربی، و حدود هفتاد رباعی به زبان فارسی است. رسالل «نوروزنامه» و ده‌ها رباعی دیگر نیز به خیام منسوب است.

شمار رباعیات فارسی منسوب به او به هزاروششصد رباعی نیز می‌رسد. رباعیات منسوب به خیام، به دلیل طرز بیان موجز و جهان‌بینی ویژه، از دیرباز مورد توجه خاص و عام قرار داشته و بدان طرز، در طول سده‌های متمادی، رباعیات بسیاری پدید آمده که اغلب در متون بعدی به خود خیام منسوب گردیده و مجموع این رباعیات، مکتب خیام را در شعر فارسی بنیان نهاده است. خیام به واسطۀ این رباعیات، جزء چند شاعر بزرگ و سرآمد زبان فارسی شناخته می‌شود و شهرت اشعار او از مرزهای سرزمین‌های پارسی‌زبان در گذشته، در سرتاسر کرۀ خاک منتشر شده و تقریباً به اغلب زبان‌های دنیا، ترجمه‌های متعدد و متنوع از آن موجود است.

بیش از یک قرن است که پژوهشگران و دوستداران حکیم عمر خیّام نیشابوری می‌کوشند از طریق پالایش رباعیّات منسوب بدو، چهرۀ راستینی از این شخصیت جهانی تاریخ علم و ادب را به تصویر در آورند. این مسیر طولانی، با کامیابی‌ها و ناکامی‌های بسیار همراه بوده است. شمار رباعیّات منسوب به خیّام از دو رباعی تا دو هزار رباعی در نوسان است. برخی از این رباعیّات میان خیّام و دیگر شاعران مشترک است و والنتین ژوکوفسکی، ایران‌شناس روس، آنها را «رباعی سرگردان» نامیده است. ناهمگونی سبکی و زبانی، و ناپیوستگی اندیشگانی در این رباعیات تا بدان حدّ است که نمی‌توان همۀ‌ آنها را محصول ذهن و زبان فردی واحد و حتی یک دورۀ تاریخی مشخص به شمار آورد. از ۱۸۹۷ میلادی تا به امروز، محققان ایرانی و شرق‌شناسان نامدار، کتاب‌ها و مقالات بی‌شماری در شناخت و ارزیابی منابع رباعیات منسوب به خیّام، روش‌های بررسی و شیوۀ پالایش این رباعیات پدید آورده‌اند.

این کتاب، در دو دفتر تنظیم شده و بدین نیّت فراهم آمده که متنی قابل اعتماد از رباعیّات خیّام و دیگر خیّامانه‌های تاریخ رباعی فارسی به دست دهد و در حدّ توان، از بار ناهمگونی‌ها و سرگردانی‌ها بکاهد. در دفتر نخست، نویسنده با استفاده از سه معیار توأمان، به انتخاب رباعیّات خیّام از منابع کهن پرداخته است: اصل اوّل، شناسایی منابع کهن، ارزیابی و دسته‌بندی آنها و به‌کارگیری اصل تواتر و تکرار رباعیّات منسوب به خیّام در ‌آنهاست. در این روش، صرف درج رباعی در یک منبع کهن، ملاک انتخاب نیست. قدمت آن منبع، کیفیت نقل، و تکرار یک رباعی در دستِ کم دو منبع، اهمیت بسیار دارد. در این ارزیابی، ۳۲ سرچشمۀ کهن در اختیار نویسنده بوده است. در منابع کهن، با حذف رباعیّات تکراری، ۱۵۶ رباعی با ذکر نام خیّام یافت می‌شود. برای دقیق شدن بررسی، از ۳۵ منبع کمکی نیز بهره گرفته شده است.

رباعیّات منسوب به خیّام در گذر زمان با رباعیّات شاعران دیگر در‌آمیخته است. این اختلاط و امتزاج، متأسفانه در منابع کهن نیز به چشم می‌خورَد. در این پژوهش، گویندگان واقعی رباعیّات مشترک بر مبنای منابع معتبر و مآخذ قدیمی شناسایی شده و اشعار خیّام از این رباعیّات پالوده شده است.

در سدۀ پنجم و اوایل سدۀ ششم هجری، یک عنصر سبکی در رباعیّات فارسی وجود دارد که رهنمای پژوهشگر در تشخیص رباعیّات اصیل خیّام توانَد بود و آن، داشتن قافیه‌های چهارگانه است. طبق بررسی در دواوین نُه شاعر آن روزگار، تا ۹۳ درصد رباعیّات آن عصر، چهارقافیه‌ای بوده است. این عنصر سبکی، در کنار آن دو عامل دیگر، به پژوهشگر کمک می‌کند که انتخاب دقیق‌تری از رباعیّات موجود در منابع صورت دهد.

در بخش اول کتاب، شرح مفصلی از معیارهای پیشنهادی و روش انتخاب رباعیّات خیّام داده شده است. با کمک این سه معیار، ۲۰ رباعی را که واجد هر سه معیار هستند، به عنوان رباعیّات اصلی و اصیل خیّام اختیار شده‌اند. برای هر رباعی، توضیحاتی جداگانه آورده شده است.

بخش دوم رباعیّات، شامل رباعیّات مُحتمل است. ۴۹ رباعی‌ای که در این بخش جای گرفته، فقط دو ویژگی از معیارهای سه‌گانه را با خود دارند. احتمال ‌آنکه تعدادی از رباعیّات این بخش از خیّام باشد، وجود دارد. شاید یافته‌های بعدی محققان، چند رباعی بخش دوم را به فهرست رباعیّات اصیل بیفزاید.

بخش سوم کتاب، در مورد رباعیّات مشکوک و مردود است. در این بخش نیز، به ارزیابی تتمۀ رباعیّات پرداخته‌ شده است. از نظر نویسنده، انتساب اغلب این رباعیّات به خیّام مردود است؛ اما به مکتب خیّام تعلّق دارند. این گوهرهای گرانمایه، سرودۀ پیروان گمنام حکیم عمر خیّام هستند. نفی انتساب آنها به خیّام، به منزلۀ نفی ارزش‌های گوهرین این آثار نیست.

دفتر دوم کتاب به منتخبی از خیّامانه‌های پارسی، در محدودۀ زمانی قرن پنجم تا اوایل قرن هفتم هجری اختصاص داده شده است. در این بخش، ۵۸ رباعی خیّامانه نقل شده است. همچون رباعیّات دفتر اول، هر رباعی خیّامانه، توضیحاتی دارد که نشان می‌دهد این انتخاب‌ها، به صورت تفنّنی و با تیک زدن رباعیّات در منابع، صورت نگرفته است. با تفکیک رباعیّات سرگردان از رباعیّات خیّام، هم چهرۀ خالص‌تری از خیّام نمایان می‌شود و هم سهم دیگر گویندگان با ذوق تاریخ ادب فارسی، در شکل گرفتن رباعی خیّامانه مشخّص می‌گردد.

در بخش آخر کتاب، فرهنگ کوچکی از لغات و اصطلاحات خاص موجود در رباعیّات خیّام و شاعران دیگر تدارک دیده شده که هم کلیدی است برای درک بهتر رباعیّات خیّام و اقران او، و هم می‌تواند سوابق و لواحق این اصطلاحات را در متون ادبی نشان دهد.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

دفتر اول: رباعیات خیام

1. حکیم عمر خیام؛ زندگی و آثار

2. اشعار خیام

3. ستایشگران و نکوهندگان

4. افسانۀ دو خیام

5. معیارهای سنجش رباعیات خیام

6. ارزیابی منابع

7. سبک‌شناسی قافیه

8. رباعیات سرگردان

9. روش انتخاب

10. منظومۀ فکری و زبانی خیام

11. رباعیات اصلی و اصیل

12. رباعیات محتمل

13. رباعیات جامانده

دفتر دوم: منتخب خیامانه‌های پارسی

1. گریز از سرگردانی

2. خیامانه‌های منتخب

پیوست‌ها و نمایه‌ها

1. فرهنگ لغات و اصطلاحات خاص

2. نمایۀ رباعیات متن

3. فهرست منابع

4. نمایۀ نام‌ها