معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

انسان همواره تلاش می‌کند به درک درستی از وجود برسد و به چیزی ماهیت خود پی ببرد. او خودآگاه یا ناخودآگاه به دنبال هویت خود است؛ همان‌گونه که تاریخ بشر این جستجو را در قالب اولین سوال طرح کرده که «من کیستم؟» و زمینه‌ساز چیستی و چرایی خود بوده، جستجوی هویت برای یافتن پاسخ این پرسش می‌تواند شخص را به دورترین زوایای ذهنش سوق دهد. حضور چشمگیر مفاهیم نوستالژیک در آثار اساتید درام‌نویس، ما را بر آن می‌دارد تا با مطالعات تخصصی و آکادمیک این مسیر را برای غنی‌ترکردن ادبیات نمایشی پیگیری کنیم.

بر اساس پژوهش‌های انجام شده، مفاهیمی چون اصالت، زمان، تغییر، روان، تنهایی، فقدان و مرگ، میل به جاودانگی، حافظه و هویت، عناصر اصلی برای رسیدن به مفهوم نوستالژی است؛ اما از آنجا که هر کدام از این مفاهیم تعاریف گسترده و وسیع دارند، در این کتاب در حد ضرورت به آنها پرداخته شده است.

نوستالژی واژه‌ای یونانی است و از دو کلمۀ بازگشت به خانه و درد تشکیل شده است. در زبان فارسی معادلی که کاملاً دربرگیرندۀ مفهوم این کلمه باشد، وجود ندارد؛ از این‌رو بعضاً با ترکیب‌های چون غم غربت و حسرت گذشته معادل‌سازی شده که کاملا گویا نیست. از آنجا که عناصر اصلی آمیخته این حس نوعی غم آمیخته با خوشی است، شاید واژۀ «غم خوش» معادلی مناسب برای این معنا باشد. مثل زمانی که شخص پس از سال‌ها سراغ محله‌های کودکی‌اش رفته و خاطرات تلخ و شیرینی از حسرت و لذت به او دست می‌دهد. نوستالژی از مباحث چالش‌برانگیز روانشناسی، تاریخ، جامعه‌شناسی، فلسفه و ادبیات است که مفهوم آن در گذر زمان از نام یک بیماری روانی، به پارادوکسی از یک حس تلخ خوشایند تغییر کرده و با رویکردی فلسفی به عنوان یک دال می‌تواند هزاران مدلول داشته باشد.

در زمینۀ ادبیات نمایشی و سینما، بهرام بیضایی به عنوان مؤلفی متعهد و پایبند به ارزش‌ها، خودآگاه یا ناخودآگاه از درون‌مایه‌های نوستالژیک در قالب هویت تاریخی، آرمانشهر، کهن‌الگو، خاطرۀ جمعی و اسطوره برای دراماتیزه‌کردن شخصیت‌هایش سود برده و کوشیده تا کاراکترهای آثارش، ضمن پاسخ دادن به این کاستی، ارزش‌های دیرین را زنده کند و هرجا که از اشاره‌های مستقیم بازمانده، به خیال و جادو و دنیای مجازی پناه برده و با تعزیه و خیمه‌شب‌بازی و تخته روحوضی به بیان حسرت و دلتنگی‌هایش از جهان پیرامون پرداخته و با بازگویی موضوعاتی نوستالژیک چون: نارضایتی از وضعیت موجود، کنکاش برای بازیابی هویت، دور ماندن از مبدا وجود، جدایی از وطن و معشوق، بازیابی روزگاران خوش گذشته، بازگشت به اسطوره‌ها، استقبال از مرگ برای رسیدن به رستاخیز، مرثیه برای ارزش‌های ازدست‌رفته و ارج نهادن به پیشینه و خاطرۀ جمعی، مخاطب را با خود همراه می‌کند.

جستجوی اصلی بیضایی، دست‌یافتن به هویت بشری است و هدف این کتاب نیز رمزگشایی از رازهای پنهان نوستالژیک در هویت‌بخشی به کاراکترهای آثار نمایشی اوست. کارکرد هویت، گاه در شمایل یک شخصیت، گاه اشیاء؛ مکان و زمان و حتی نام‌ها ظهور می‌یابد و در نهایت مطالعۀ آثار نمایشی بیضایی، مخاطب را با دنیای پر از رمزوراز و افسون آشنا می‌سازد تا با پرداختن به هر کدام، دریچه‌ای از معرفت و شناخت جهان هستی بر روی او گشوده شود.

بیضایی بنا ندارد فقط یک قصه‌گوی صرف باشد؛ هر اثر او انبوهی از معماهاست که مخاطب را به اندیشه وامی‌دارد تا ضمن مشارکت در دریافت آثارش، همراه با او به لایه‌های درونی‌تر نوشته‌هایش دست یابد؛ لایه‌هایی که هرکدام امکان بازشناخت بیشتر این آثار را بر اساس آرای جیمسون فراهم می‌آورد.

فهرست مطالب کتاب:

سخن اول

تولد نوستالژی

نوستالژی: آنچه نیست

نشانه‌شناسی نوستالژی

هویت، جایگاه حافظه و گذشته

نوستالژی و اشتیاق به گذشته

نوستالژی و پیشگویی آینده

نوستالژی: پناهگاه پایدار زمان

نوستالژی و روان: احساسات فروخورده و تعلقات ناپایدار انسان

نوستالژی و اصالت: دلتنگی ‌برای اصل و ریشه

کهن‌الگوها

خاطرۀ جمعی

نوستالژی و اسطوره

نوستالژی و تاریخ

آرمان‌شهری به نام ناکجاآباد

نوستالژی و آفرینش ادبی

جهانی‌شدن

سنت و مدرنیته

نوستالژی و عصر پست‌مدرن

سینمای پست‌مدرن

بهرام بیضایی

درون‌مایه‌های نوستالژیک آثار نمایشی بیضایی

منابع