معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

ژورنالیسم پدیده‌ای است که با ظهور بورژوازی در صحنۀ سیاسی اروپا به‌ویژه در فرانسه رخ نمود و در ایران شاید بتوان گفت با فکر و نهضت اتحاد اسلام و فعالیت‌های تبلیغی سیدجمال‌الدین اسدآبادی و پیروان او همچون محمد عبده و سپس با جنبش مشروطه پا گرفت. نمونه‌های آن را در آغاز، بیشتر در مطبوعات بیرون از مرزهای کشور، در هند و قلمرو عثمانی و لندن، از جمله در «حبل المتین»، «ثریا»، «اختر» و «قانون» می‌توان سراغ گرفت. 

ژورنالیسم با آنچه در روزنامه‌ها و نشریات ادواری مندرج است، مطابقت ندارد. همۀ نوشته‌هایی که در این نشریات جا گرفته، ژورنالیستی نیستند. در عهد ناصرالدین شاه و حتی مظفرالدین شاه به اصطلاح، روزنامه‌هایی دولتی منتشر شده که مطالب آنها اصولاً ژورنالیستی نیست. در برخی از متون قدیم فارسی به‌ویژه متون تاریخی، وصف صحنه‌هایی وجود دارد که خصلت بارز ژورنالیستی دارند. نمونه‌های درخشان را می‌توان در تاریخ بیهقی یافت؛ از جمله در وصف مجلسی که به هنگام بر دارکردن حسنک وزیر در غزنه برپا شد. بدین قرار ژورنالیسم را باید شیوه‌ای در سخن در نظر گرفت در هر رسانه‌ای که نمودار گردد اعم از مطبوعات، سخنرانی‌ها، رسانه‌های شنیداری و دیداری، حتی کتاب‌ها.

در دورۀ انقلاب مشروطه، روزنامه چنان ارجی یافت که روشنفکران و نویسندگان توانمندی همچون علی‌اکبر دهخدا به عرصۀ آن گام نهادند تا مطالب انتقادی خود را به زبانی سهل و ساده و شیرین بنویسند. باوجود جانفشانی‌های مشروطه‌خواهان، پیروزی دیر نپایید و قزاق‌های محمدعلی شاه مجلس را به توپ بستند. مشروطیت نوپا درهم شکست، مطبوعات خاموش شد و رهبران مردمی به قتل رسیدند یا به زندان افتادند. اما تغییری که در نثر فارسی آغاز شده بود، سیر پیش‌رونده‌اش را ادامه داد. بعد از اعلان مشروطیت در سال 1285 شمسی در دولت مظفری و انتشار انبوه جراید و مجلات، انقلاب ادبی حدت گرفت و رعایت شیوۀ قدیم از یاد رفت و نثر، ساده و بی‌پیرایه و آزاد گردید.

نویسندگان دورۀ بیداری، روزنامه‌نگار و پدیدآورندۀ رسالات سیاسی بودند؛ از این‌رو عامل عمدۀ پیشرفت نثر ادبی ایران، بیشتر رسالات سیاسی و روزنامه‌ای بود تا صرفاً آثار ادبی. عصر جدید عمدتاً دورۀ رواج نثر ساده‌ای شد که برای بیان مطالب سیاسی و اجتماعی باب روز مناسب‌تر از شعر بود.

اهمیت مطبوعات زبان فارسی در این است که تا دهۀ 1340 شمسی، پژوهشگران بیش از انتشار کتاب، مایل به نشر مقالات و نوشتارهای خود در جراید بودند؛ از این‌رو مطبوعات حاوی گنجینۀ پرمایه‌ای از نوشته‌های تاریخی و ادبی شدند که لابلای صفحات آنها در معرض فراموشی‌اند.

می‌توان سیر شکل‌گیری نثر ژورنالیستی را در چند دورۀ تاریخی ـ فرهنگی پی گرفت. نخستین دفتر این مجموعه به شناساندن طلایه‌داران این نثر از زمان پیدایش نشریات ادواری فارسی‌زبانان در هند تا پایان دورۀ مظفری اختصاص دارد. البته غرض صرفاً تاریخ‌نگاری نیست؛ زیرا پیش از این، مورخان این رشته همچون تربیت و صدرهاشمی و محیط طباطبایی و .... به آن مبادرت کرده‌اند؛ بنابراین در این کتاب به تاریخ مطبوعات به اندازه‌ای پرداخته شده که سررشتۀ امور به دست آید و بتوان سیر تحول زبان ژورنالیستی را پی گرفت.

این کتاب به شناساندن نشریات دورۀ نخست ژورنالیسم ایران، یعنی عصر ناصری و مظفری و روزنامه‌نگاران صاحب قلم آنها اختصاص یافته است. هنگام نگارش تک‌نگاری هر نشریه، بعد از معرفی صاحب قلم اصلی، ویژگی‌های روزنامه، شرح مندرجات و همکاران قلمی آنها معرفی شده و آنگاه به شاخصه‌های زبانی ژورنالیست‌های صاحب‌سبک پرداخته شده است. در نمایه نیز اعلام بر حسب ضرورت کاربردی آنها در مطالب مربوط به ژورنالیسم انتخاب و ثبت گردیده است.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

مقدمه

فصل اول: زمینه‌های ادبی و تاریخی

جلوه‌های ژورنالیستی در ادبیات فارسی

دورۀ قاجار تا انقلاب مشروطه: روزگار عزت و خواری

فصل دوم: آغازگران روزنامه‌نگاری فارسی

روزنامه‌نگاری فارسی در هند

پیدایش روزنامه در ایران

نگاهی به نخستین نشریات

زمینه‌ساز روزنامه‌نگاری جدید: میرزا حسین‌خان سپهسالار

فصل سوم: قلم‌های شاخص عصر ناصری

ویژگی‌های عمدۀ روزنامه‌های دورۀ ناصری

نخستین قلم ژورنالیستی: محمدحسن خان اعتمادالسلطنه

روزنامه‌نگار واژه‌گزین: میرزا تقی کاشانی

تحول عمدۀ روزنامه‌نگاری سال‌های 1298 ـ 1313 ق

مبدع طرزی نو در زبان ژورنالیستی: میرزا حبیب اصفهانی

ژورنالیست جدلی: میرزا ملکم خان

فصل چهارم: قلم‌های شاخص عصر مظفری

ویژگی‌های عمدۀ روزنامه‌های دورۀ مظفری

ساده‌نویس‌ترین روزنامه‌نگار برون‌مرزی: مؤید الاسلام

سره‌گرای متعادل: میرزا محمدمهدی تبریزی

چرخش از سجع‌پردازی به ساده‌نویسی: میرزا علی‌محمد کاشانی

نگارندۀ سفرنامه‌های روایی: میرزا علی‌محمد پرورش

در راه رسیدن به زبان ژورنالیستی: ادیب الممالک فراهانی

آغازگر روزنامه‌نگاری غیردولتی: میرزا محمدحسین فروغی

پایان سخن

نمایه (اشخاص و آثار)