معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

شیخ غلامعلی حکیم شیرازی فرزند ملا علی‌اکبر، فیلسوف، عارف، متفکر و شاعر شیعه‌مذهب اواخر قرن سیزدهم و اوایل قرن چهاردهم هجری است که در سال‌های پرمخاطرۀ منتهی به انقلاب مشروطیت و بعد از آن، به ادب فارسی و حکمت اسلامی اشتغال و اهتمام داشته است. تاریخ ولادت او معلوم نیست؛ اما سال درگذشت او از ماده‌تاریخی که نعمت فسایی سروده، 1335 قمری به دست می‌آید. نظر به اینکه استادانش حکیم صهبا در 1306 و آقاعلی مدرس زنوزی در 1307 درگذشته‌اند و از آنجا که وفات حکیم را در جوانی نوشته‌اند، می‌باید تاریخ ولادت او را تا جایی عقب کشید که بتواند محضر و تلمذ این دو استاد را در عنفوان جوانی درک کرده باشد؛ بنابراین حوالی سال 1290 معقول‌تر به نظر می‌آید.

زادگاه او را بعضی شیراز و بعضی حوالی و اطراف شیراز دانسته‌اند. شیخ غلامعلی مقدمات علوم را در شیراز فراگرفت و چون در آن زمان حوزۀ فلسفی و عرفانی تهران بسیار پررونق بود، برای ادامۀ تحصیلات خود به تهران سفر کرد و در مدرسۀ سپهسالار اقامت گزید. گویا در همان دوران اقامت در این مدرسه، مرحوم آقامحمدکاظم ملک‌التجار او را به تربیت فرزندان خویش برمی‌گزیند که یکی از ایشان مرحوم حاج حسین آقا ملک مؤسس کتابخانۀ ملی ملک است که از استاد خود بسیار کسب کمال نموده است. وفات حکیم در خانۀ پدری حاج‌ حسین آقا ملک در بازار بین‌الحرمین تهران اتفاق افتاده، اما از مدفن او اطلاعی در دست نیست.

شیخ غلامعلی در طول دوران شاعری خود، دو تخلص را برگزیده است: فانی و حکیم؛ اما گویا او به ثبت اشعاری که با تخلص «فانی» سروده، علاقه‌ای نداشته و حتی قصیدۀ ابداعیۀ سینیه را که از اشعار عالی اوست، در نسخ دیوان خود از قلم انداخته است؛ بنابراین طبیعی است اشعاری که در مرآت الفصاحه، حدیقة الشعرا و منابع دیگر آمده نیز به دیوان مدون او راه نیافته باشد. ترجیع‌بند عرفانی او نیز مشمول همین حکم شده است.

حکیم در دوران سکونت در تهران و به‌ویژه مدرسۀ سپهسالار در محضر درس چندتن از بزرگان فلسفه و عرفان دوران خود حاضر شده و جهان فکری او در همین حوزه شکل گرفته است؛ از جمله آقا محمدرضا قمشه‌ای و آقاعلی مدرس طهرانی معروف به حکیم مؤسس.

قصاید سیزده‌گانه‌ای که در دیوان حکیم شیرازی موجود است، مشتمل بر چند نوع فاخر ادبی از جمله مسائل اجتماعی و مدح است. بین این قصاید، یک قصیده در نعت پیامبر، دو قصیده در منقبت حضرت علی (ع) است که تجلی‌گاه اعتقادات راسخ دینی و عرفانی حکیم شیرازی است. همچنین تنی چند از معاصران خود را در قصایدی ستودده که از نحوۀ ارتباط او با این افراد اطلاعی در دست نیست.

آثار حکیم شیرازی عبارتند از: دیوان اشعار، میزان السداد فی بیان ما یتعلق بمصالح العباد، جمع و تفریق فی بیان التصور والتصدیق، حاشیه بر اسفار اربعه، حاشیه بر شرح مقدمۀ قیصری بر فصوص الحکم، حاشیه بر شرح فصوص الحکم.

شیخ غلامعلی حکیم در عالم اندیشه و شعر دو چهرۀ گونه‌گون دارد که تلاقی این دو چهره، به او نما و شمایی روشن و باشکوه داده است؛ چهرۀ اول حکیم، به عنوان یکی از دانش‌آموختگان و استادان مکتب فلسفی و عرفانی تهران عصر ناصری و مشروطه او را در شمار شارحان حکمت متعالیه نشان می‌دهد  که روزگاری در محضر استادانی چون حکیم صهبا و حکیم مؤسس زانوی تلمذ بر زمین می‌نهد و روزگاری دیگر در کسوت استادی آنچه را آموخته به شاگردان می‌آموزد. چهرۀ دوم حکیم او را در هیئت و هیبت یکی از شاعران سبک بازگشت نشان می‌دهدکه سال‌ها دمخوربودن با آثار سعدی، حافظ، نظامی، هاتف، فردوسی و دیگران، ذهن و زبان و آنان را به‌خوبی بازشناخته و به شیوۀ شاعران عصر، طریق تتبع سبک و نگاه آنان را در پیش گرفته است.

مهم‌ترین ویژگی شعر حکیم، تأثیرپذیری تمام و کمال او از خواجۀ شیراز است. عمدۀ اشعار حکیم، غزلیات اوست که بیشتر در وزن و قافیه و محتوا تحت تأثیر اندیشۀ حافظ هستند. حکیم همچون حافظ از نفاق، دروغ، زهد، ریا، وعظ بیهوده، خانقاه‌نشینی و ..... بیزار است و در مقابل شریعت‌ورزان، همنشینی با می و معشوق و ملامت‌طلبی و تن‌آسانی را تبلیغ می‌کند. یکی از ویژگی‌های زاهدان که حکیم را بسیار می‌آزارد، داغ پیشانی آنان است که در ابیات متعددی بدان تاخته است که زاهدان داغ بر  پیشانی دارند و عاشقان داغ بر دل.

دیوان حکیم که در این کتاب تصحیح شده، شامل 8821 بیت است که از نسخ دیوان حکیم و منابع دیگر فراهم آمده است. از این میان 558 بیت قصیده، 6514 بیت غزل، 166 بیت قطعه، 356 بیت ترجیع‌بند، 452 بیت مسمط، 238 بیت رباعی، 504 بیت مثنوی و 33 بیت ملحقات است.

نسخه‌های خطی که در تصحیح این دیوان استفاده شده، شش نسخه است که عبارتند از: نسخۀ شمارۀ 6664 محفوظ در کتابخانۀ ملک که کهن‌ترین نسخۀ اشعار حکیم شیرازی محسوب می‌شود؛ نسخۀ شمارۀ 2560 محفوظ در کتابخانۀ مجلس، نسخۀ شمارۀ 1034 غزلیات حکیم محفوظ در کتابخانۀ مجلس، نسخۀ غزلیات حکیم محفوظ در کتابخانۀ ملی، نسخۀ عکسی تذکرۀ مدینة الادب، و جنگ شعر 4048 محفوظ در کتابخانۀ دانشگاه تهران.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

مقدمه

سیری در تاریخ سلطنت قاجاریه

شعر و ادب فارسی در دورۀ بازگشت ادبی

احوال و آثار شیخ غلامعلی حکیم شیرازی

استادان حکیم شیرازی

ممدوحان حکیم شیرازی

آثار حکیم شیرازی

نظری به زبان و کلام حکیم شیرازی

تدوین دیوان حکیم شیرازی

نسخه‌های خطی دیوان حکیم شیرازی

قصاید

غزلیات

مقطعات

ترجیع‌بندها

مسمطات

رباعیات

مثنوی‌ها

ملحقات

توضیحات متن

نمایه‌ها