معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

در ادب دورۀ اسلامی و فرهنگ عامۀ مردم ایران، پریان و دیوان و مغولان و مردمان یک‌چشم و همسان‌های آنها نظیر جن در فرهنگ عربی، گزینه‌های تازه‌ای برای خیال‌پردازی در فرهنگ ایرانی بودند و طی فرایند زیبایی‌شناسانه وارد خیال‌پردازی ایرانی شدند. این نقطۀ عطفی در تاریخ تحول چهرۀ دیو و دیگر موجودات فراطبیعی همچون پری در ادبیات ایرانی بود؛ فرآیندی که می‌توان آن را «زیبایی‌شناسانه کردن امر هیولایی» نامید. در متون دینی زرتشتی دیوان و پریان و اژدهایان در کنار »خرَفستَران» (جانوران و حشرات موذی همچون مار، عقرب، رتیل، زنبور و ساس) همگی موجوداتی شوم، زیان‌کار، پلید و اهریمنی‌اند. با این حال پس از اسلام، زبان محملی می‌شود برای ایجاد شگفتی و سپس‌تر موجودات زیان‌کاری که در دورۀ قبل از اسلام کیفیتی آیینی ـ اسطوره‌ای و سیاسی داشتند، کارکردی ادبی ـ روایی و زیبایی‌شناختی پیدا می‌کنند. با این مقدمات می‌توان گفت خیال‌پردازی در ایران با هیولاها جان می‌گیرد و این موجودات فراطبیعی در افزودن عنصر شگفتی به روایت‌های مکتوب و شفاهی پس از اسلام سهم مهمی دارند.

این کتاب در پنج پرده تدوین شده تا از نمای نزدیک‌تر به ماجرای شگفتی و خیال در ادبیات منثور ایرانی نگریسته شود. آنچه در پردۀ اول آمده، برگرفته از مقالۀ مهم والتر بنیامین ـ منتقد آلمانی ـ با عنوان «قصه‌گو؛ تأملاتی در آثار نیکلای لسکوف» است. او در این مقاله قصه‌ها را به دو دستۀ بزرگ تقسیم کرده است: قصه‌گوی «برزگر» (شخصیت یک جانشین) و قصه‌گوی «دریانورد تاجر» (شخصیت جهانگرد). ادبیات شگفت را می‌توان گونه‌ای از روایت دریانورد دانست؛ چراکه مالامال از روایت‌های پرحادثه و پرماجرا و پرکشش است؛ همچون دریایی که با تلاطم و خطر و حادثه سرشته شده است. دریا با توفان شناخته می‌شود، با شگفتی معنا می‌یابد و با موج‌های خروشان به بی‌کرانگی می‌پیوندد.

در پردۀ دوم کتاب، نقش و کارکرد سیاسی متون شگفت بررسی شده و دیو و پری و اژدها در ساختار قدرت واکاوی شده است. یکی از مباحث مهم این کتاب، توضیح دربارۀ علل شکل‌گیری متون شگفت است. طبیعتاً باید پرسید چه چیزهایی نمایندۀ گفتمان مسلط هستند و کدام پاره‌گفتمان‌ها با گفتمان مسلط تعارض دارند؟ هر تاریخی بر اساس گفتمانی که به طور ناخودآگاه در تبیین متن تاثیر می‌گذارد، متفاوت می‌شود. تاریخ امری تمام‌شده و مربوط به گذشته نیست. تبیین این گفتمان‌ها راهی برای پرتوافکندن بر وضعیت تناقض‌آمیز یا پارادایم‌های رفتاری است که آحاد ملت نشان می‌دهند. پس، پرداختن به گفتمان و نحوۀ بازنمایی گفتمان مهم است. برای تشخیص گفتمان‌ها در کنار متن‌های ادبی به متون دیگر هم توجه می‌شود؛ مثل آثار غیرادبی، گزارش سازمان‌ها، فیلم‌های مستند و ..... . در این پرده دیوها در کشاکش تخاصم و رقابت سیاسی بین مانویان و زرتشتیان دارای جایگاه ویژه‌ای دانسته شده‌اند. پرسش دیگری که مطرح می‌شود این است که آیا می‌توان برای شگفتی کاربرد قائل بود؟ پس از پاسخ دادن به این پرسش باید بین «زبان شگفت» و «شگفتی در جهان ـ متن» تفاوت قائل شد. شگفتی در زبان ما را به زبان اعجاب‌برانگیز هدایت می‌کند؛ در حقیقت زبان اعجاب‌برانگیز متأثر از میل به شگفتی است. در فرهنگی که تغییرات اجتماعی و سیاسی شگفت انگیز چیزی به خود ندیده، کاربرد زبان اعجاب‌برانگیز بیشتر دیده می‌شود. در ادامۀ این پرده، مباحث دیوانگی و تخیل، حیات دوگانۀ دیوها، دیوان در لباس حریر، یادگار جاماسبی و دیوان، دیوان مازندران، دیوان خراسان جنوبی، دیو در روایت‌های شفاهی مردمی شاهنامه، پری، اژدها، جن و خیال و جن در مناطق ایران آورده شده و به این مفاهیم که مرتبط با زبان شگفتی و ساخت سیاسی و اجتماعی جامعۀ ایرانی است، پرداخته شده است.

در پردۀ سوم «صورت‌های شگفتی» معرفی شده‌اند. امر شگفت در ادبیات فارسی متقدم خود را به صورت‌های گوناگون نشان می‌دهد. صورت‌های امر شگفت‌آور در ادبیات متقدم را می‌توان به دو دستۀ کلی «عجایب‌نامه‌ها» و «روایت‌های اعجاب‌انگیز» تقسیم کرد که دستۀ دوم خود شامل چهار دسته است: روایت‌های شفاهی ـ مردمی شگفت یا فانتزی پالیمسستی (لایه‌لایه)، قصه‌های شگفت، رمانس‌های عامیانۀ شگفت، حماسه‌های دینی شگفت. شاید این پرسش پیش بیاید که معیار تقسیم‌بندی صورت‌های امر شگفت‌آور به دو دستۀ کلی عجایب‌نامه‌ها و روایت‌های اعجاب‌انگیز در این کتاب چیست؟ گفتنی است مراد از ادبیات متقدم در این کتاب، تمامی متون منثور و منظومی است که از قرون اول بعد از اسلام تا دورۀ مشروطه به زبان فارسی نگارش شده‌اند؛ اعم از اینکه نسخۀ خطی از آن موجود باشد یا نسخۀ چاپی. در این کتاب منظور از ادبیات فارسی متقدم، فقط متون منثور است؛ همچنین روایت‌های شفاهی که تحریری از آنها در دسترس بوده و نیز طومارهای نقالی جزء ادبیات فارسی متقدم منثور شناخته شده‌اند.

عجایب‌نویسی فرم نوشتاری مشخصی در ادبیات فارسی متقدم است که بر طبق شواهد باقی‌مانده و نمونه‌های موجود در فاصلۀ زمانی بین اواخر قرن چهارم تا نیمۀ اول قرن یازدهم هجری رواج داشته است. این سنت نوشتاری به لحاظ فرم از سایر روایت‌های اعجاب‌انگیز متمایز می‌شود. دربارۀ معیار انتخاب چند نمونه از این آثار در هر پرده باید گفت عجایب‌نامه‌ها و روایت‌های اعجاب‌انگیز همچون دو ظرفی در نظر گرفته شده‌اند که هر یک از نمونه‌های منثور ادبیات فارسی متقدم بعد از تطبیق آنها در مظروف خود قرار گرفته‌اند. جدا از روایت‌های اعجاب‌برانگیز چون هزارو‌یک شب، در این کتاب تعدادی بی‌شمار قصه از قرن ششم تا پایان دورۀ قاجار با محوریت اعجاب‌برانگیز بودن معرفی شده‌اند که تعدادی در دسته‌بندی رمان‌های عامیانۀ شگفت و تعدادی نیز در دستۀ حماسه‌های دینی شگفت گنجانده شده است؛ شامل ابومسلم‌نامه، اسکندرنامۀ منثور، اسکندرنامۀ نقالی، امیرارسلان نامدار، بدیع الملک و بدیع الجمال، بوستان خیال، جنیدنامه، حسین کرد شبستری، حمزه‌نامه، خاور و باختر، خاورنامه، خسرو دیوزاد، داراب‌نامه بیغمی، داراب‌نامه طرسوسی، رستم‌نامه، سمک عیار، شاهزاده شیرویه، شاهزاده هرمز، فیروزشاه‌نامه، قهرمان قاتل، مختار‌نامه، ملک جمشید و حمام بلور، نوش‌آفرین‌نامه.

در پردۀ چهارم کتاب با عنوان «اعجاب‌برانگیزی: از بیان تا کنش» روایت‌های اعجاب‌برانگیز به دو دستۀ ماجراها یا کنش‌هایی که بیان روایی‌شان اعجاب‌برانگیز است و روایت‌هایی با کنش‌های اعجاب‌برانگیز تقسیم شده‌اند.

پرده پنجم «خیال‌های غربی ادبیات شگرف در مغرب‌زمین» نام دارد. هنگامی که سخن از ادبیات شگرف می‌شود، باید پیشینۀ این نوع ادبیات در مغرب‌زمین به منزلۀ خاستگاه ادبیات شگرف بررسی شود. تکوین ادبیات خیالی: رمانس، گروتسک، تمایز ادبیات شگرف و قصه‌های پریان، عصر روشنگری، دشمن خیال‌پردازی، رمانتیسیسم و رمان گوتیک، ژانر وحشت و ادگار آلن پو، ادبیات شگرف مدرن، فانتزی مدرن و تالکین، فانتاستیک و تودوروف، عنصر خیال و روایت خیال‌ورزانه، ادبیات علمی ـ تخیلی و رئالیسم جادویی نام قسمت‌های این پرده است.

این کتاب با انگیزۀ پاسخگویی به دغدغه‌ای در زمینۀ شگفتی، امر شگفت و سازوکار آن در مناسبات ذهنی ـ زبانی فرهنگی ایرانیان نگاشته شده و حاصل نظریات شخصی نگارنده است.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

پردۀ اول: قصه‌گوی برزگر و قصه‌گوی دریانورد

پردۀ دوم: نقش و کارکرد سیاسی متون شگفت

پردۀ سوم: صورت‌های شگفتی

پردۀ چهارم: اعجاب‌برانگیزی در متون عرفانی؛ از بیان تا کنش

پردۀ پنجم: خیال‌های غربی: ادبیات شگرف در مغرب‌زمین

منابع