معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

کلمۀ تصوف که پس از سدۀ دوم هجری پدید آمده است، در آن دوره به‌ویژه از آن مفهوم «علاقۀ قلبی خود را از غیرخدا بریدن و با تخلق و تحقق طوری زیستن که گویی در محضر خداست» استنباط شده است. چنین به نظر می‌رسد تعریف‌هایی که در آثار کلاسیک چون اللمع، الرسالة، کشف المحجوب، قوت القلوب و تهذیب الاسرار به دست داده‌اند، معنی همین را تأیید می‌کنند.

تصوف افزون بر منابعی که مکتب اسلاف و کلام به عنوان منبع دانش خود بهره می‌بردند (قرآن کریم، حدیث و قول اصحاب و عقل) راه الهام، کشف و احساس را هم به عنوان منبع پذیرفتند و این پذیرش برای آنان غنای محتوا و زمینه را فراهم کرد. مآخذی که در تدوین و تشکل تصوف مؤثر بوده‌اند، عموماً به سه شیوه تدوین شده‌اند:

1. کتب طبقات: در این نوع آثار که موضوع زندگانی متصوفان را برگزیده‌اند، عموماً بیش از مسائل فنی، کوشیده‌اند با نقل افکار متصوفان در مسائل گوناگون زندگی، تصوف را توضیح دهند. در حقیقت در این آثار هنگام بحث از ترجمۀ احوال صوفیان، یا به دادن اطلاعاتی در مسائلی از قبیل تاریخ ولادت و وفات، وضع تحصیل، مشایخ و استادان جایی داده نمی‌شود یا در آن باب بسیار اندک بحث به میان آمده است. «طبقات الصوفیه» سلمی را از اینگونه آثار می‌توان برشمرد.

2. آثاری که همراه ترجمۀ احوال صوفیان، جایی هم برای اصطلاحات صوفیانه قائل شده‌اند، نظر و اندیشه‌های متصوفان دربارۀ احوال و مقامات را گاهی به صورت تطبیقی و موضوعاتی از قبیل آدابی که سالکان طریق تصوف باید از آنها پیروی کنند، وجهۀ همت قرار داده‌اند. «رسالۀ قشیریه» عبدالکریم قشیری، «کشف المحجوب» هجویری و .... از اینگونه آثار هستند.

3. آثاری که تنها بحث در اصطلاحات صوفیه را مدنظر قرار داده‌اند و اندیشه‌های گوناگونی را که صوفیان در ارتباط با این اصطلاحات بر زبان آورده‌اند، نقل کرده‌اند. اللمع سراج، التعرف کلابادی، تهذیب الاسرار خرگوشی و .... از این قبیل آثار هستند.

اما خرگوشی در «تهذیب الاسرار» پیش از ورود به اصطلاحات تصوف، مسائلی از قبیل صوفی، موضوع تصوف و معرفت را توضیح داده است. مسائلی از این قبیل که آیا معرفت موهبت است یا از راه کسبی هم می‌توان به دست آورد، بیان کرده است. به‌ویژه با به‌دست‌دادن اطلاعات مکتوب دربارۀ ملامت که در نیمۀ دوم قرن سوم هجری تشکل آغاز کرده بود و تفسیر آن اطلاعات، اصالت جداگانه‌ای به کتاب خود بخشیده است.

«تهذیب الاسرار» که تقریبا در میان تألیفات دورۀ اول جای می‌گیرد، به اعتبار محتوا، ضمن آنکه دربرگیرندۀ اطلاعات و نقل‌قول‌های باارزش است، به‌ویژه در این جنبه از تصوف که به «علم حال» معروف شده است، با اشارۀ عمدی به احوال صوفیان خواه در حال تلاوت قرآن کریم و خواه در انجام عبادات، با نقل سخنان آنان که در آن احوال به زبان آورده‌اند، نیز اصالتی عرضه می‌کند. اینکه وی تحت عنوانی مستقل «قرآن کریم و استنباط حکم از سنت»، فصلی جدا کرده و با نام «الاشارة» نوری بر «تفسیر اشاری» تابانده است و تقریباً هر موضوعی را با آیه‌ای و حدیثی مستند کرده، شایان دقت است.

نویسنده در این کتاب کوشیده تا در فصل اول روزگار خرگوشی، جوانب فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و صوفیانۀ او را بشناساند. بدین‌سان جهان مختلفی که در پرورش و کمال خرگوشی مؤثر بوده‌اند، مورد بررسی قرار گرفته است.

در فصل دوم، زندگانی، رشد و برداشت خرگوشی از تصوف موضوع بحث بوده و معرفی مؤلف از جنبۀ فنی نیز مدنظر بوده است.

در فصل سوم «تهذیب الاسرار» که موضوع گزیده‌شده برای نشر است، مورد بررسی انتقادی قرار گرفته و سعی شده که جایگاه آن در میان آثار صوفیانه و اهمیت آن نشان داده شود. افزون بر کتاب‌شناسی آثاری که در اثنای بررسی مورد استفاده بوده و آنهایی که به هنگام تخریج از آنها بهره برده شده، نشان داده شده است. برای آنکه امکان مقایسه با موضوعات به‌دست داده شده فراهم آید، جای موضوعات تهذیب الاسرار، رسالۀ قشیریه، التعرف، قوت القلوب و احیا طی فهرستی مدون تنظیم شده است. متن هم از کهن‌ترین و سالم‌ترین نسخه‌ها یعنی نسخۀ برلین و نسخۀ شهید علی‌پاشا ترجیح داده شده و مورد مقابله قرار گرفته است. این دو نسخه فعلاً کامل‌ترین نسخه‌های «تهذیب الاسرار» خرگوشی است.

فهرست مطالب کتاب:

دربارۀ مؤلف

پیش‌گفتار

1. روزگار خرگوشی (قرن چهارم هجری/ دهم میلادی)

الف) زندگی سیاسی

ب) حیات اجتماعی

ج) حیات علمی

د) حیات صوفیانه

2. خرگوشی و زندگانی او

الف) نام، کنیه و نسب او

ب) زادگاه او

ج) زندگانی او

د) آثار او تأثیراتش

3. تهذیب الاسرار

الف) نسخه‌های تهذیب الاسرار

ب) هدف از تألیف تهذیب الاسرار

ج) ترتیب تهذیب الاسرار

د) منابع تهذیب الاسرار

هـ) جایگاه تهذیب الاسرار در میان آثار صوفیه

کتاب‌شناسی