معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

دربارۀ تاریخ مشروطیت تاکنون پژوهش‌های بسیار و ارزشمندی انجام گرفته؛ اما تاریخ ادبیات مشروطه همچنان عرصه‌ای فراخ و نکاویده است و آنچه در باب سرآمدن شعر و ادب آن روزگار مانند ملک‌الشعرای بهار، میرزادۀ عشقی، ایرج میرزا، فرخی یزدی، نسیم شمال، علی‌اکبر دهخدا، لاهوتی و ... به قلم آمده، انگشت‌شمار بوده است. عارف قزوینی شاعر محبوب و مردمی عصر مشروطه نیز از این جریان برکنار نبوده و همین امر ضرورت تحقیق و اندیشه در این حوزه را ناگزیر کرده است.

عارف قزوینی در عمر کوتاهی که داشت، پیشامدهای مختلفی را از سر گذراند و با تمام ماجراها و پست و بلندی‌هایی که از محیط خانوادگی تا عرصۀ سیاست و ادبیات خواسته یا ناخواسته برای او رخ داد، از او شاعری یکه و تنها ساخت و با آنکه بسیار مورد طعن و انکار سیاسیون عافیت‌جو و ادیبان سنتی بود؛ اما همواره و تا واپسین لحظات زندگی، وطن‌پرستی صادق و بی‌ریا ماند.

عارف دورۀ جوانی و نوجوانی خود را در دوران مظفرالدین شاه گذراند و با جهدی که در راه آزادی و مشروطه‌خواهی به خرج داد و مصائبی که دید، خود به تکه‌ای از تاریخ مشروطه بدل شد. او در طول 54 سال زندگی، راه‌های بسیاری پیمود، شعر ساخت، تصنیف سرود و آواز خواند و حتی خوشنویسی کرد و سرانجام موسیقی‌شناس و تصنیف‌سازی برجسته گردید؛ تا آنجا که حتی مخالفان او چون بدین اقلیم می‌رسیدند، سپر انداخته و بی‌چون و چند او را تصنیف‌سازی درخشان می‌شمردند.

دربارۀ زندگی و آثار عارف در زمینه‌های اجتماعی، سیاسی، هنری و ادبی به تفصیل در مقالات این کتاب سخن گفته شده است. این کتاب که حاصل نزدیک به ده سال جستجو و تحقیق دربارۀ عارف است، انتخابی است از مقالات، گقتارها و گفتگوهایی که دربارۀ زندگی و سروده‌های «یگانه شاعر ملی ایران» طی هشتادسال گذشته در کتاب‌ها و نشریات مختلف ـ از دوران حیات عارف تاکنون ـ منتشر شده است. بخشی از مقالات که پیش‌تر به چاپ رسیده، بدون تغییر و بخشی دیگر برای طبع در این مجموعه توسط مؤلفان بازنگریسته شده و پاره‌ای دیگر برای نخستین‌بار است که در این یادنامه به طبع سپرده می‌شود. این گفتارها شامل بررسی زندگی، شعر و تصنیف‌های عارف، جایگاه عارف در شعر و ادب عصر مشروطه، مناسبات عارف با معاصران و دوستی‌ها و دشمنی‌های متقابل و از جمله عیان شدن آنچه به مخاصمۀ او و ایرج ‌میرزا کشید، خاطراتی از مشاهیر که با او دوستی، مکاتبه یا حشر و نشر داشته‌اند، سرنوشت چاپ آثار عارف در دوران حیات و پس از مرگ، سوگ‌سروده‌هایی برای عارف و حتی تنها گفتار مکتوبی که از جیران _خدمتکار باوفای عارف‌_ برجای مانده است.

در ترتیب مقالات کوشش بر آن بوده تا حد امکان سیر زندگانی شاعر در چند بخش به تفکیک و برحسب توالی تاریخی رعایت شود. عنوان کتاب از نام مقالۀ دکتر اسلامی ندوشن گرفته شده است.

فهرست مطالب کتاب:

* پیش‌گفتار/ مهدی به‌خیال

* سیری در زندگی و آثار

عارف در گذرگاه تاریخ/ محمدعلی سپانلو

عارف شاعرِ ملّی ایران/ محمدرضا شفیعی‌كدكنی

عارف از همه برای من عزیزتر است/ محمدابراهیم باستانی‌پاریزی

گشت‌و‌گذاری در آثار و زندگی عارف/ یحیی آرین‌پور

ترانۀ ملّی‌‌/ غلامحسین یوسفی

سرایندۀ رهایی ایران/ محمدعلی اسلامی‌ندوشن

درون‌مایه‌های شعر مشروطه (ناسیونالیسم و تجدد)/ ماشاءالله آجودانی

عارف قزوینی و ناسیونالیسم رمانتیك/ محمدعلی همایون‌‌كاتوزیان

رمانتیسم عارف/ مسعود جعفری

یك غزل میهنی: «پیام آزادی» عارف/ احمد كریمی‌حكاک

قصۀ پرغصه یا رُمان حقیقی/ شاهرخ مسكوب

آوارۀ آزادی/ سعید پورعظیمی

شاعران برجستۀ دورۀ مشروطه/ مادام وراكوبیچكووا/ ترجمۀ یعقوب آژند

عارف شاعر مردم/ گ. گ. گامین/ ترجمۀ غلامحسین متین

نیمرخ عارف/ محمد قائد

پیش‌بینی ملک‌الشعرا بهار در مورد عارف/ محمدجعفر محجوب

آواز گمشده (سرود‌خوان آزادی)/ ركن‌الدین خسروی

چهرۀ رنج‌دیدۀ انقلاب/ جواد مجابی

* از تصنیف‌سازی تا برپایی كنسرت

نگاهی به تصنیف‌های عارف/ ارشد تهماسبی

تاریخ نمایش‌های عارف/ محمد گلبن

تصنیف عارف را در بغداد هم می‌خواندند/ سیدمحمدعلی جمالزاده

عارف روزش بهتر از شبش بود/ گفتگو با علینقی وزیری

دردسرهای تصنیف عارف/ ساسان سپنتا

عارف شاعر سنگر و سرودهای میهنی/ حسینعلی ملاح

خاطره‌ای از عارف قزوینی/ عبدالحسین سپنتا

صدای عارف دودانگ بود/ گفتگو با علی‌اكبر شهنازی

خواهش عارف برای تصنیف شوستر/ گفتگو با عبدالله‌ دوامی

دُردانۀ انقلاب مشروطه/ صدیق تعریف

به یاد تصنیف‌سرا و شاعر انقلابی معاصر ایران/ محمدرضا لطفی

كنسرت من با عارف/ حبیب‌الله مشیرهمایون (شهردار)

نگاهی به تصنیف‌های عارف/ هدایت‌الله نیرسینا

درویش‌خان در كنسرت عارف/ روح‌الله خالقی

یادی از عارف/ صادقِ رضا‌زاده ‌‌‌شفق

سه ‌چهره از عارف/ داوود پیرنیا

عارف موسیقی‌دانی حساس و میهن‌پرست/ غوغا خلعتبری

صدای مشروطیت ناكام ایران/ سیدعلیرضا میرعلینقی

سرگذشت موسیقی ایران/ روح‌الله خالقی

شعر و حكمت/ محمدحسین شهریار

عارف بر اساس پیشامدهای کشور تصنیف می‌ساخت/ گفتگوی بنان و مهرتاش

* خاطرات و یادها

خاطرات سیاسی، ادبی، جوانی/ سعید نفیسی

خاطرات رسام ارژنگی از عارف قزوینی/ اسماعیل جمشیدی

تأثیر حرف‌های عارف و شوخی او با سردار شجاع/ نظام‌السلطنه مافی

عارف قزوینی و ملک‌الشعرا بهار/ یحیی ریحان (سمیعیان)

شورانگیزترین عشقِ قرن بیستم/ جمشید صداقت‌نژاد

با عارف در سفر به اصفهان/ شاپور لواء مختاری

روابط ملک‌الشعرا بهار و عارف قزوینی/ احمد نیكوهمت

مقالاتی كه مایۀ اختلاف بهار و عارف شد/ كاظم پزشكی

عارف محافظه‌كار نبود/ محمدرضا هَزار

عارف عُرف‌شكن/ فریبرز ساكی‌مهر

یادگار عارف/ غلامعلی رعدی‌آدرخشی

شكایت از عارف به آقای دینشاه/ ملک‌الشعرا بهار

* سفری پرحاشیه

عارف و قیام خراسان/ سیدعلی آذری

كینۀ عارف از قوام‌السلطنه/ عباس خلیلی

من شاهد قتل كلنل محمدتقی‌خان بودم/ اسماعیل‌خان بهادر

* شازدۀ قاجار و شاعر ملّی

اِخْوانیاتِ عارف‌نامۀ ایرج/ محمدعلی همایون‌كاتوزیان

عارف و عارف‌نامۀ ایرج میرزا/ محمدجعفر محجوب

علت اختلاف ایرج و عارف/ سیدعلی آذری

توهین ایرج میرزا عارف را پیر كرد/ سیدمهدی فرخ (معتصم‌السلطنه)

بی‌مهری نابخشودنی ایرج در حق عارف/ نصرت‌الله فتحی

پیرامون عارف‌نامۀ ایرج میرزا/ غلامرضا ریاضی

منتقدین عارف‌نامه/ نصرت‌الله فتحی

* سرنوشت چاپ آثار

اولین چاپ دیوان عارف در برلین/ حسین كاظم‌زاده‌ ایرانشهر

سرگذشت اسف‌انگیز چاپ دیوان عارف قزوینی/ عبدالرحمان سیف‌آزاد

سیف‌آزاد، نام مرا از روی كتاب عارف برداشت/ سیدهادی حائری (كورش)

چاپ آثار عارف در بمبئی/ عبدالحسین ‌سپنتا

انتشارات امیركبیر دیوان عارف را منتشر كرد/ عبدالرحیم جعفری

عارف قزوینی و سرنوشت چاپ آثارش/ مهدی به‌خیال

* آخرین سفر

پدرم با عارف در همدان تبعید بود/ شرف‌الدین خراسانی

من شیخ ابوالقاسم قزوینی هستم/ سیدجواد بدیع‌زاده

سه‌روز در خدمت عارف قزوینی/ ابراهیم صفایی

سفری كه به غرب كردیم/ احمد كسروی

عارف، ظلی، دانشفر و عموجان/ امیرشهاب رضویان

آشتی وحید و عارف/ بدیع همدانی

وحید دستگردی و عارف قزوینی/ ابراهیم صفایی

عارف در جشن مدرسۀ آمریكایی (همدان)/ فریدالدوله گلگون

اولین كنسرت من و عارف در همدان/ قمرالملوک وزیری

تنها مونس عارف/ گفتگوی قاسم برنا با جیران

آخرین روزهای تأثرانگیز زندگی عارف/ ربیع مشفق همدانی به دیدار عارف رفتم/ سیدمعزالدین مهدوی

طالع همدانی از دیدارش با عارف می‌گوید/ علی جهانپور

* مرگ صدای مشروطه

مناقشه در دفن عارف/ حسن فاتح

اعلامیۀ درگذشت عارف/ میرزا مهدی‌خان بدیع‌الحكما

خبر درگذشت عارف قزوینی/ روزنامۀ شفق سرخ

عارف قزوینی درگذشت/ روزنامۀ اطلاعات

خبر درگذشت عارف/ روزنامۀ عصر آزادی/ مدیرزاده

مردی یكرنگ از جهان رفت/ سیداحمد كسروی

دوست روحانی ما عارف/ صادق رضازاده ‌‌شفق

عارف زندۀ جاوید است/ رحیم نامور

عارف در تركیه قفقاز و بین‌النهرین/ علی جواهر‌‌كلام

عارف در آرامگاه بوعلی/ فرزاد سپهر

* در رثای عارف به یاد شاعر

در رثای عارف قزوینی/ ملک‌الشعرا بهار

ساز و آواز بعد از عارف/ عبدالحسین ‌سپنتا

تندباد اجل از باغ ادب برد گُلی/ زند‌دخت شیرازی

نثار روان عارف/ عبدالعلی ادیب برومند

به روان عارف/ رسام ارژنگی

بنشین به ‌یادم شبی (به‌یاد عارف)/ هوشنگ ابتهاج (ﻫ.‌ا. سایه)

برای عارف و گریه را به مستی بهانه/ احمد حیدربیگی

* نمایگان

نام‌نامه (اعلام اشخاص)

مکان‌نامه (اعلام اماکن)

واژه‌نامه (کتب و جراید)

کتاب‌نامه (فهرست منابع و مراجع کتاب)