معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

آثار خاقانی سرشار است از نکات و دقایق دربارۀ کیفیت زندگانی مردم آن عصر، شیوۀ امرار معاش، چگونگی روابط اجتماعی و نحوۀ معاشرت، تجارت، زراعت، عقاید عوام، انواع علوم نظیر طب و نجوم و ....، افسانه‌ها، قصص و بسیاری اطلاعات دیگر که هر یک درخور تتبع و تحقیقی جداگانه است و می‌تواند دری از جامعۀ زمان خاقانی را به روی محقق بگشاید.

کلمات در هر فرهنگ و زبان، موجودات زنده و پویایی هستند که دارای شخصیت مستقل و خانواده و قوم و قبیله و شهر و دیارند. این موجودات، وقتی در کنار هم و در جوار خانواده قرار می‌گیرند، از حمایت یکدیگر برخوردار می‌شوند. حتی در موقعیت و شرایط خاص، شخصیت‌های متفاوتی از خود بروز می‌دهند. گاهی نیز در میدان معانی می‌توانیم شاهد جنگ و جدال آنها باشیم. خاقانی به این روابط خانوادگی کلمات و بستگی و پیوستگی یا تفرق و تعارض‌های آنها به‌خوبی آگاه است و به استادی از آن برای انتقال مفاهیم ذهنی موردنظر خود بهره می‌گیرد. از این منظر و نیز از منظر اجتماعی و فرهنگی، شعر خاقانی سرشار از نکات و دقایق بسیار است‌؛ به گونه‌ای که می‌توان آن را تبلور جامعۀ روزگار او دانست. شادی‌آبادی به‌نیکی از عهدۀ درک این لطایف و ظرایف برآمده است؛ به‌گونه‌ای که او را باید در شمار شارحانی برشمرد که حق مطلب را ادا کرده است.

از مؤلف این شرح، اطلاع چندانی در دست نیست. نخستین جایی که نامش ذکر شده، در دیباچۀ شروحی است که از او باقی مانده است. در مقدمۀ شرح انوری آمده است: «جامع این ابیات غریب و شارح این نکات عجیب کمترین بندگان حضرت صمدی محمد بن داوود شادی‌آبادی نورالله قلبه بنورالعرفان بحقیقة که چون این داعی دولت در زمره ندیمان خاصه مقید و ملازم بود، روزی که پایه سریر عرش سایه سلطان السلاطین ظل الله فی الارضین کهف الثقلین .....».  افزون بر این در یکی از نسخ این شرح، در دو جای انتساب خود را به دربار ناصرالدین خلجی بیان کرده و ضمن یکی از آن موارد نام خود را نیز آورده است.

شادی‌آبادی افزون بر شروح خاقانی و انوری، کتاب دیگری با عنوان «مفتاح الفضلا» دار که واژه‌نامه‌ای فارسی است. اثری دیگر منسوب به اوست به نام «جر الاثقال». این رساله ترجمه‌ای است از کتاب «الحیل» تألیف ابوالعز ملقب به بدیع‌الزمان در فن جرثقیل.

شیوۀ شادی‌آبادی در شرح قصاید خاقانی را می‌توان اینگونه خلاصه کرد: نخست بیت مورد نظر را آورده و سپس لغات و ترکیبات مربوط به آن را توضیح داده است. آنگاه معنی بیت را گفته و در همین مرحله از قصص و آیات و احادیث بهره گرفته تا معنی بیت به تمامی روشن شود.

وفور استفاده از آیات و احادیث و روایات و قصص از ویژگی‌های غالب شرح شادی‌آبادی است؛ به‌گونه‌ای که در شرح 1435 بیت، بیش از دویست مورد از این موضوعات بهره جسته است.

شادی‌‌آبادی در این شرح، نزدیک به صد مورد از اشعار دیگر شعرا به عنوان شاهد مثال استفاده کرده است که این شعرا عبارتند از: رشید وطواط، ظهیرالدین فاریابی، انوری، نظامی، فردوسی، سوزنی سمرقندی، عبدالواسع جبلی، خواجو، عراقی، خاقانی و امرؤالقیس. در مواردی نیز از نسخه‌های بدل سخن گفته و اظهار داشته که این بیت در نسخ دیگر چنین است یا چنان. به نظر می‌رسد آن نسخه‌ها همان نسخه‌هایی باشد که زنده‌یاد دکتر سجادی در تصحیح دیوان خاقانی مورد استفاده قرار داده است.

در این شرح، شادی‌آبادی نزدیک به چهل مورد از الفاظ و لغات هندی استفاده کرده است. بدیهی است با توجه به وابستگی او به دربار خلجیان و پادشاهان مسلمان هند و حضورش در آن سامان این مورد چندان دور از انتظار نیست.

در تصحیح این کتاب از نه نسخۀ خطی استفاده شده که مشخصات و ویژگی‌های هر کدام از آنها در مقدمۀ مصحح آورده شده است.

فهرست مطالب کتاب:

یادداشت ناشر

یادداشت استاد معلم

پیش از پیش‌گفتار

پیش‌گفتار

مقدمۀ مصحح

تصویر نمونه‌هایی از نسخه‌های خطی

دیباچۀ شارح

قصاید

ترکیب‌بندها

آیات

احادیث، روایات و سخنان مشایخ

ابیات شاهد مثال

نمایۀ اشخاص و اماکن

نمایۀ لغات و ترکیبات

نمایۀ واژه‌های هندی

مآخذ و مراجع مورد استفاده در تصحیح این مجموعه