معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

بیدل دهلوی در سال 1054 هجری در عظیم آباد (پتنۀ کنونی) در هندوستان به دنیا آمد و در سال 1133 در دهلی از جهان رفت. البته در برخی تذکره‌ها زادگاه بیدل را در جاهایی دیگر همچون اکبرآباد، بخارا و بدخشان هم نوشته‌اند؛ اما نظر غالب بیدل‌پژوهان همان پتنه است که مدتی به عظیم‌آباد برگردانده شده بود و امروزه باز همان پتنه خوانده می‌شود. بیدل ترک‌تبار و از قبیلۀ برلاس یا ارلاس از اقوام مغولی یا ترکان جغتایی بوده که خاندان او از بخارا به هندوستان کوچ کرده بودند. شغل خاندان او بیشتر سپاه‌گری بوده است. پدرش در جوانی همین پیشه را داشت؛ اما آن را رها کرده، به تصوف گرویده و به سلوک پرداخته است. نام عبدالقادر هم برای بیدل از همین‌رو برگزیده شده است. پدر او که از ارادتمندان طریقت قادریه بوده، نام سرسلسلۀ این طریقت را بر فرزندش نهاده است. بیدل در کودکی پدرومادرش را از دست داده و زیر سایۀ عمویش و گاهی دایی‌اش در محیطی صوفیانه و عرفانی رشد کرده و پرورش یافته است. بیدل تا ده‌سالگی به مدرسه می‌رفته اما ناخرسندی میرزاقلندر از شیوه‌های آموزشی و تربیتی مدرسه، باعث شده او را از رفتن به مدرسه بازدارد و به مطالعۀ کتاب در خانه وادارد. بیدل نخستین شعرش را دربارۀ یکی از هم‌کلاسی‌هایش در همین مدرسه سروده است.

اوضاع سیاسی ـ اجتماعی روزگار بیدل، بی‌گمان زندگی‌اش را نیز تحت تأثیر قرار داده بود؛ اما به نظر می‌رسد در همین روزگار پریشان توانسته بود برای ود یک آسودگی نسبی فراهم آورد. این آسودگی دو دلیل عمده داشت؛ اول اینکه او به یک زندگی ساده قناعت می‌کرد و هرگز در پی گردآوری مال دنیا نبود و دوم اینکه برای همان زندگی ساده هم معمولاً کسانی بودند که مخارج زندگی‌اش را تأمین کنند تا فقر و ناداری او را پریشان‌خاطر نکند.

سخنان ستایش‌آمیز و ارادت‌مندانۀ او در کتاب «چهار عنصر» دربارۀ برخی از مشایخ صوفیه، نشان می‌دهد که چه کسانی استاد معنوی او بوده‌اند و او تا چه اندازه از این شخصیت‌ها تأثیر پذیرفته است؛ کسانی چون شیخ کمال، شاه ملوک، شاه یکه آزاد، شاه فاضل، شاه کابلی و شاه قاسم هواللهی. آهنگ عارفانه‌ای که در اشعار بیدل به‌روشنی شنیده می‌شود، محصول همین همنشینی‌ها و ارادت‌ورزی‌های دوران کودکی و جوانی او با مشایخ صوفیه است.

بیدل از کودکی شعر می‌گفته، در دوران نوجوانی و جوانی در مجالس شعر و شعرخوانی شرکت می‌کرده و در تفنن‌هایی که اینگونه جلسات و انجمن‌ها داشته‌اند، نیز مشارکت می‌جسته است. او برخی از خاطراتش را از این جلسات در کتاب «چهار عنصر» آورده است. قدرت بیدل در شاعری خیلی زود نامش را بر سر زبان‌ها انداخته و اشعاری از او که بر سر زبان خاص و عام می‌چرخیده، توجه مخالفان و موافقان و رشک بسیاری از رقیبان را برمی‌انگیخته است.

در کنار آثار منظوم، سه کتاب نثر نیز از بیدل به یادگار مانده است: چهار عنصر (آمیزه‌ای از شعر و نثر دربارۀ خاطرات او از زندگی و برخی باورهای عرفانی و اجتماعی اوست)، نکات (نکته‌هایی عرفانی و فلسفی با آمیزه‌ای از شعر و نثر است که از یادداشت‌های بیدل گردآوری شده است)، و رقعات (یادداشت‌ها و نامه‌های بیدل است به دوستان و برخی فرمانروایان محلی که از او پشتیبانی کرده‌‌اند).

برای فهم زبان شعری بیدل، هیچ اثری گره‌گشاتر از خود شعر او نیست. کلید دریافت بسیاری از شعرهای بیدل در شعرهای دیگر او پنهان است. با حوصله‌مندی، شکیبایی و جستجو می‌توان آنها را یافت و به کار گرفت. شعر بیدل به قصری باشکوه می‌ماند که اندرونی‌های تودرتو و غرفه‌های متعدد دارد.

در این کتاب ابتدا در مقدمه، نگاهی گذرا به شعر و زندگی بیدل انداخته شده است. بخش دوم کتاب، واژگان ویژۀ شعر بیدل را بررسی کرده است. اما بخش اصلی کتاب، شرح سی غزل پایانی دیوان بیدل شرح شده است. هر کدام از این غزلیات بخشی از ذهن و زبان بیدل را بازمی‌تابانند و گزارش واژگان این غزلیات در بخش دوم کتاب، می‌تواند پنجره‌ای باشد که از آن بتوان شعر بیدل را روشن‌تر دریافت کرد. در شرح غزلیات کوشیده شده پیوند میان بیت‌های غزل در بیشتر موارد یادآوری شود.

فهرست مطالب کتاب:

بخش نخست: مقدمه

بخش دوم: واژه‌های ویژه

بخش سوم: شرح غزل‌ها

بخش چهارم: نمایه‌ها