معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

بلوچستان در دورۀ انتقال قاجار به پهلوی، یکی از آشفته‌ترین دوران سیاسی، اجتماعی و اقتصادی خود را تجربه کرده است. ضعف و فساد در حکومت مرکزی، مداخله و تعدی بریتانیا در امور مرزی و در نهایت سستی والیان محلی، شرایطی را چنین رقم زده بود تا خاک بلوچستان جولانگاه یاغیان و عرصۀ مداخلات بیگانگان شود.

از مرگ ناصرالدین شاه در سال‌های پایانی قرن نوزدهم تا روی کارآمدن سردار سپه در سال 1921، بلوچستان روزهای پرتلاطمی را می‌گذراند. هنوز جراحت زخمی که از تجزیۀ مرزهای شرقی ایران و جداشدن بخش‌های مهمی از بلوچستان بر پیکرۀ تمامیت ارضی ایران وارد شده بود، تازگی داشت و بحران مرزی ناشی از آن تداوم یافته بود. آشفتگی‌های مرزی و در عین حال، ضعف در برقراری نظم و امنیت در منطقه که در ناتوانی برای اخذ و دریافت مالیات در اسناد دیوانی این دوران به چشم می‌خورد، در ایام پایانی قرن نوزدهم، بلوچستان را عرصۀ کشمکش میان سرداران طوایف برای تصاحب مناطق مختلف بلوچستان ایران کرده بود. تا آنجا که در سال‌های منتهی به شروع جنگ جهانی اول، یعنی 1287 خورشیدی به بعد، استیلای حکومت مرکزی ایران بر بلوچستان به شدت تقلیل یافته و عملاً در دست سرداران بلوچ بود. در عین حال قحطی ناشی از خشکسالی بر این اوضاع نابسامان افزوده بود.

در چنین اوضاع پریشانی هم‌‌زمان که هفته‌نامۀ «حبل المتین» از اغتشاشات حاکم در منطقه می‌نویسد، روزنامۀ «مظفری» خبر از امنیت و نظم حاکم در امور می‌دهد و به اشاره‌ای دربارۀ اغتشاشات بلوچستان بسنده می‌کند: «امورات مملکتی بحمدالله از هر جهت منظم و در نهایت امنیت است. جناب مستطاب اجل بندگان آقای علاءالملک حکمران کل کرمان و بلوچستان به واسطۀ ظهور بعضی اغتشاشات در سرحد بلوچستان به امر امنای دولت ابد مدت به آن صواب عزیمت فرمودند».

این مجلد از مجموعۀ پژوهش‌های ایران فرهنگی که همچنان به بلوچستان اختصاص دارد، گزیده‌ای از مطبوعات و جراید ایران در حدفاصل روی کارآمدن رضاخان به عنوان سردارسپه و ورود متفقین به اران و پایان عصر پهلوی اول را دربر گرفته و عمدتاً از روزنامه‌های اطلاعات، ایران و هفته‌نامۀ «حبل المتین» و چند جریده و نشریۀ دیگر نقل شده است.

بخش اول اسناد به شکلی منسجم به حضور نظامیان در بلوچستان می‌پردازد و گزارش‌هایی را از وضع ناامنی، فقر و توسعه‌نیافتگی ارائه می‌دهد. اسنادی دربارۀ لباس متحدالشکل در بلوچستان و موضوع کشف حجاب از بخش‌های قابل توجه از اسناد و مدارک بخش عمومی است. این اخبار و گزارشات از ورود به دوران تازه‌ای در تاریخ معاصر ایران حکایت می‌کند که متأثر از تغییرات سیاسی کلان انتقال قاجار به پهلوی است؛ دوره‌ای که سیاست‌های حاکم بر ایالات و ولایات ایران تحت تأثیر نگرش اندیشۀ ملی و تمامیت ارضی در دورۀ رضاشاه قرار گرفته و به طور کلی با دوران پیش از خود متفاوت می‌شود.

بخش دوم بریدۀ جراید و مطبوعات در این کتاب، به رجال اختصاص دارد. تقسیم‌بندی بر اساس رجال در این مجموعه بسیار کارآمد است. اهمیت برخی از شخصیت‌های تاریخ معاصر بلوچستان در وقایع و مناسبات این دوران، ضرورت چنین تقسیم‌بندی را به وجود آورده است. مدارک موجود در مطبوعات و جراید دربارۀ میربرکت‌خان بلوچ و دوست‌محمدخان بارکزهی از خوانین و حکام بلوچستان در کنار سایر اسناد موجود دربارۀ او در سفرنامه‌های تاریخی و نیز اسناد ملی دربارۀ بلوچستان، روایت تاریخی مستندی دربارۀ تحولات تاریخ معاصر بلوچستان به دست می‌دهد که تا کنون از آن اطلاعات منسجمی در دست نبوده است.

بخش سوم این گزیده، شامل مدارک اقتصادی، تجاری و بانکی، گزارش‌هایی از گمرک‌خانه‌های مرزی و مبادلات تجاری دریایی در بلوچستان آن دوران را دربر دارد. راه و حمل‌ونقل، ارتباطات (پست و تلگراف)، آموزش و پرورش، امور بهداشتی و پزشکی، کشاورزی و آفات طبیعی، بلدیه‌ها و شهرها، حضور خارجی‌ها و گزارش‌هایی از بلوچستان انگلیس از جمله مدارک اندک اما مهم بخش‌های دیگر این گزیده است.

گرچه برخی از مهم‌ترین رویدادهای این دوران بلوچستان به طور مستقیم یا غیرمستقیم معلول تحولات جهانی بوده، اما در جراید و مطبوعات آن دوران تحولات داخلی ایران نقش پررنگ‌تر یافته و کمتر به مسائل بین‌المللی پرداخته شده است. این مجلد اسناد و گزارش‌های بسیار مهمی را دربر گرفته که بی‌شک در عرصۀ مطالعات تاریخی مربوط به بلوچستان بسیار کارآمد خواهد بود.

فهرست مطالب کتاب:

سخن ناشر

یادداشت دبیر مجموعه

مقدمه

فصل اول: مدارک سیاسی، اجتماعی و عمومی

فصل دوم: رجال

فصل سوم: اقتصادی، تجارتی و بانکی

فصل چهارم: راه و حمل‌ونقل

فصل پنجم: ارتباطات (پست و تلگراف)

فصل ششم: آموزش و پرورش

فصل هفتم: امور بهداشتی و پزشکی

فصل هشتم: کشاورزی و آفات طبیعی

فصل نهم: بلدیه‌ها

فصل دهم: شهرها

فصل یازدهم: خارجی‌ها

فصل دوازدهم: بلوچستان انگلیس

فصل سیزدهم: متفرقه