معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

کاشی با قدمت هزاران ساله در ایران، دارای ظرفیت‌های مختلف هنری، کاربردی، تاریخی و فرهنگی است که در طی قرن‌ها، این فن شریف و این صنعت کاشانی تکامل یافته و در شهر و دیار پراکنده شده و در خاطرۀ جمعی ما جای گرفته است. رؤیت یک قطعۀ کاشی فیروزه‌ای، ما را به یاد حوض و صفای خانه‌های قدیمی می‌اندازد؛ همچنان‌که کاشی‌های لاجوردی ذهن‌ها را به کتیبه‌های قرآنی سوق می‌دهند و همۀ این نشانه‌های آشنا، پیونددهندۀ زندگی در گذشته و حال هستند که در کاشی‌ها نمود پیدا کرده‌اند. خلاصه هر کدام از این رنگ‌ها و نقش‌ها و نشانه‌های تصویری، آیینۀ خاطرات گذشتۀ ما هستند که قرن‌ها با مفاهیم و مضامین ادبی، تاریخی، اسطوره‌ای و خوشنویسی درهم آمیخته و بخشی از فرهنگ تصویری و تجسمی ما را شکل داده‌اند. از این منظر کاشی‌های هر دوره، بازتابی از گرایش‌های زیبایی‌شناسی و فکری و هنری همان دوره است. در واقع بوم کاشی، آیینه‌ای است که می‌توان در آن ذوق و سلیقۀ مردم و حاکمان را نظاره کرد.

دورۀ قاجار یکی از مهم‌ترین دوره‌های تاریخ هنر ایران است که تحت تأثیر صنعت عکاسی، چاپ سنگی، روزنامه‌ها و همچنین گسترش روابط با اروپا قرار گرفته است. در این دوره با واردات انواع کالاهای مصرفی، بسیاری از کارگاه‌های صنعتی تعطیل شده‌اند؛ اما بازار کاشی نه‌تنها کساد نشده، بلکه به عنوان یک پدیدۀ جذاب و لوکس به‌شدت مورد اقبال خاص و عام قرار گرفته و افزون بر کارکردهای ساختمانی، به عنوان یک بوم نقاشی نیز مورد استقبال سیاحان، درباریان و حاکمان واقع شده است. توسعۀ شهر تهران در سال 1284 قمری، موجب ساخت و ساز ابنیۀ جدید، به‌ویژه عمارت‌های دربای شد؛ از این‌رو کاشی به عنوان ماده‌ای محکم و جذاب، بیش از پیش مورد اقبال و استفاده قرار گرفت. این امر هنرمندان مختلفی از جمله استاد علی‌محمد اصفهانی را به تهران کشاند. وی در سال 1301 قمری به توصیۀ مرداک اسمیت به تهران عزیمت کرد و در جنوب دارالخلافه و نزدیک به دروازۀ شاه عبدالعظیم، اقدام به راه‌اندازی کارخانۀ کاشی‌سازی نمود. از همین زمان به مدت ده سال، این کارخانه مرکز تولید باکیفیت‌ترین کاشی‌ها و در واقع مهم‌ترین مرکز کاشی‌های پایتخت گردید. علی‌محمد استادی خلاق بود و در طراحی، نقاشی، معماری و کاشی‌سازی تبحری مثال‌زدنی داشت؛ از این‌رو به‌سرعت مشهور شد و هنرمندان دیگر نیز همکار و همراه او شدند.

در کارخانۀ علی‌محمد انواع کاشی‌های ساختمانی و غیرساختمانی و ظروف سفالی ساخته می‌شد. مهم‌ترین تکنیکی که او و دیگر هنرمندان اصفهانی در تهران رواج دادند، تکنیک نقاشی زیر لعاب بود. این تکنیک، کاشی را به بوم نقاشی تبدیل کرد؛ زیرا در این روش، اجرای بسیار دقیق طرح‌های ظریف امکان‌پذیر بود. علی‌محمد در کاشی‌های دیواری نیز بسیار خوش درخشید و افزون بر تولید انواع کاشی‌های برجسته و مشبک در ابعاد مختلف، به‌ویژه قطعات بزرگ، توانست گام مهمی در استانداردسازی اولیۀ تولیدات کارخانۀ کاشی‌پزی بردارد.

آثار استاد علی‌محمد اصفهانی بسیار متنوع و پراکنده است. بخشی از آثار وی که به سفارش اروپاییان، به‌ویژه مرداک اسمیت و موسیو لومر فرانسوی ساخته شده، در موزه‌های خارج از کشور مثل موزۀ ویکتوریا آلبرت لندن نگه‌داری می‌شوند و بخش دیگر آن در شهرهای تهران و اصفهان، در موزه‌ها یا اماکن عمومی و مذهبی مانند حرم حضرت عبدالعظیم (ع) دیده می‌شوند. در این طیف وسیع آثار، انواع تکنیک‌های کاشی مثل زرین‌فام، نقاشی زیرلعاب، مشبک، برجسته و هفت‌رنگ به کار رفته است. از این بابت علی‌محمد یک کاشی‌پز منحصربه‌فرد و به اصطلاح «هفت‌قلم» بوده که مورد توجه پژوهشگران داخلی و خارجی قرار گرفته است.

سیاه‌قلم یک فن و روش نقاشی زیر لعاب است که در اواخر دورۀ قاجار بسیار مورد اقبال هنرمندان کاشی‌ساز قرار گرفت. استاد علی‌محمد اصفهانی در این هنر بسیار توانا بود و تسلط او به فنون مختلف و توانمندی‌اش در طراحی، موجب شده خیلی زود قلب کاشی دارالخلافه را تسخیر کند و سرسلسلۀ کاشی‌سازان پایتخت شود. در طی یک دهه فعالیت، نفیس‌ترین کاشی‌های دورۀ قاجار در کارخانۀ او تولید شد. این کتاب دربرگیرندۀ مقالاتی دربارۀ آثار این هنرمند کاشی‌ساز است که در قالب یازده مقاله به چاپ رسیده است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

زرین‌فام‌های قاجار، حلقۀ مفقودۀ مطالعات سفالگری قاجار/ انسیه سادات موسوی ویایه، عباس اکبری

بررسی و مطالعۀ فنی کاشی زیرلعابی اثر استاد علی‌محمد اصفهانی؛ مورد مطالعاتی: کاشی حرم حضرت عبدالعظیم (ع)/ فاطمه علی‌میرزایی، کامران احمدی، نازلی دارخال، فرح سادات مدنی، سیدایرج بهشتی و مهدی مکی‌نژاد

معاشرت هنر صفوی و قاجار از نگاه علی‌محمد اصفهانی/ عاطفه سیدموسوی

تأثیر عکاسی بر تحولات تصویری کاشی‌کاری دورۀ قاجار؛ مطالعۀ موردی: سبک‌شناسی آثار علی‌محمد اصفهانی/ کیانوش معتقدی

کوره‌های کاشی‌پزی و سفالگری قاجار/ محمدرضا ریاضی

کاشی‌های موزۀ مقدم: آثار استاد علی‌محمد اصفهانی/ مهدی مکی‌نژاد

علی‌محمد اصفهانی و سقاخانه‌های دارالخلافه (کاشی‌نگاری‌های سقاخانه عزیزمحمد و عباسعلی)/ ریحانه کشتگر قاسمی، علیرضا بهارلو، مهدی مکی‌نژاد

تحلیل آفرینش هنری ـ انتقادی استاد علی‌محمد اصفهانی در گفتمان مسلط بر کاشی‌نگاری دورۀ قاجار/ بهمن نامورمطلق، فاطمه مهرابی

فناوری تولید استاد سفالگر علی‌محمد اصفهانی؛ نگاهی به تولید کاشی‌های تزئینی زیرلعابی قرن نوزدهم میلادی در ایران/ اینا رایشه، فردریک وویت؛ ترجمۀ ابوالفضل عرب‌بیگی

کاشی و کاشی‌کاری به سبک باستان استاد علی‌محمد اصفهانی/ مویا کری؛ ترجمۀ علیرضا بهارلو