معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

چهارمین کتاب از سری نخست مجموعۀ پژوهش‌های ایران فرهنگ با عنوان «بلوچستان در عصر قاجار» به گزیدۀ اخبار، گزارشات و مدارک سیاسی و اقتصادی مندرج در جراید و مطبوعات آن دوران اختصاص دارد.

بلوچستان عصر قاجار یکی از پرتلاطم‌ترین ادوار تاریخ این سرزمین است. اهمیت ژئوپولتیک ایران در این دوران به عنوان بخشی از سرزمین حائل میان منافع بریتانیا و تهدید روسیه، مرزهای شرقی ایران را به عرصۀ مخاصمت سیاسی میان قوای داخل و خارج از یک‌سو و کشمکش‌ها و تلاطمات داخلی بدل کرده بود. در این میان سرزمین‌های شرقی و به‌ویژه اراضی بلوچستان اهمیت ویژه‌ای داشت تا آنجا که بیش از هر نام دیگری از میان ایالات و ولایات ایران و ایالات شرقی به چشم می‌خورد و به گوش می‌رسید. ریشۀ این اهمیت را باید در موقعیت استراتژیک هند برای امپراتوری بریتانیا یافت. در میان سرزمین‌های وابسته به این امپراتوری که امروزه آنها را سرزمین‌های فرادریایی بریتانیا می‌نامند، هند مهم‌ترین مستعمره بود و از آن به عنوان «نگین تاج بریتانیا» یاد می‌شد. در چنین شرایطی پاسداری از این ثروت مهم مستلزم تمهیدی بود و بریتانیا را بر آن می‌داشت تا میان منافع خود در هندوستان با روسیه سرزمین حائل ایجاد کند. احداث خط تلگراف هندواروپایی به همین دلیل تسریع شد به‌ویژه پس از عهدنامۀ آخال و انضمام مرو به روسیه که تهدیدی برای مرزهای هند به شمار می‌رفت، انگیزۀ تشکیل سرزمین حائل اهمیت بیشتری یافت. این دوران مصادف با عصر ناصری و پرتلاطم‌ترین دوران تاریخی بلوچستان نیز هست.

گزیدۀ اسناد این مجموعه از سال‌های نخست سلطنت ناصرالدین‌شاه آغاز می‌شود و تا روی کار آمدن سردارسپه در ۱۲۹۹ خورشیدی پیش می‌رود. تقسیم‌بندی محتوای رسانه از طریق طبقه‌بندی تاریخی، دسته‌بندی موضوعی یا ترکیب این دو صورت می‌گیرد و این مجموعه بر اساس شیوۀ اخیر مدون شده است؛ به این معنا که افزون بر رعایت توالی تاریخی، تقسیم‌بندی‌های متنوع موضوعی محتوای مطبوعات دربارۀ بلوچستان این دوران را از یکدیگر تفکیک کرده است.

مدارک عمومی این گزیده، به موضوعات متنوعی از جمله مسائل امنیتی مرزها، اقدامات والی‌های کرمان و بلوچستان و منازعات حکمرانان محلی، تظلم‌نامه‌ها و گزارش‌های اهالی بلوچستان و .... می‌پردازند. افزون بر این، این گزیده بخش‌های متنوع دیگری اعم از اسناد و گزارش‌های اقتصادی، مالی و تجاری، راه و حمل و نقل و حضور بریتانیا و سایر کشورها در بلوچستان را دربر دارد و در کنار آن به موضوعاتی همچون قاچاق اسلحه و شهرهای بلوچستان نیز توجه شده است.

سهم عمده‌ای از این مجموعه، از هفته‌نامۀ «حبل المتین کلکته» استخراج شده و با این وجود از روزنامۀ «ایران»، «رعد» و چند مطبوعه و جریدۀ دیگر نیز مدارک مهمی به دست آمده است. در این میان به‌ویژه روزنامۀ «حبل المتین» بسیار حائر اهمیت است. این نشریه به مدیریت سیدجلال‌الدین کاشانی ملقب به مؤیدالاسلام، در پیش و پس از انقلاب مشروطه در کلکته و تهران منتشر می‌شد و از جمله نشریات مهم عصر مشروطه و آغاز بیداری ایرانیان به حساب می‌آمد.

این کتاب محتوایی از مطبوعات آن دوران را گردآوری کرده که تاکنون در دسترس عموم قرار نداشته است و بی‌شک عرصۀ مطالعات تاریخی پیرامون این بخش از سرزمین ایران را وسعت می‌بخشد. با این حال ذکر این نکته ضروری است که بسیاری از رویدادهای مهم تاریخ بلوچستان که در این دوره به وقوه پیوسته، اما اخباری از آن در جراید و مطبوعات این دوره نیامده است؛ از قبیل معاهدۀ بندرعباس که در سال 1856 به امضا رسید.

فهرست مطالب کتاب:

سخن ناشر

یادداشت دبیر مجموعه

مقدمه

فصل اول: مدارک سیاسی، اجتماعی و عمومی

فصل دوم: مدارک اقتصادی، تجارتی و بانکی

فصل سوم: راه و حمل و نقل

فصل چهارم: مدارک فعالیت‌های انگلیسی‌ها و دیگر خارجیان در بلوچستان

فصل پنجم: مدارک قاجاق اسلحه در بلوچستان

فصل ششم: مدارک شهرها

فصل هفتم: متفرقه

نمایه