معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

رگه‌ها و بارقه‌هایی از معرفت الهی و عرفان در بعضی از عبارات و قطعات فروغ دیده می‌شود که به نمونه‌های متعددی از آن‌گونه نثر و شعر در این کتاب می‌توان دست یافت. عرفان فروغ، عرفان عریان و به دور از ابهام و ایهام است. چنین نگاه الهی در تمام دفترهای شعر او که در سنین مختلف عقلی و سلوک شعری خویش سروده است، دیده می‌شود؛ ولی در دفترهای بعدی‌اش نسبتاً به حد کمال می‌رسد. نظام‌مندی هستی در نثر و سرودۀ آن شاعر اندیشمند به‌ روشنی روز است.

فروغ در اوج انسانیت نشان داد که می‌توان به مرحلۀ عرفان عملی گام نهاد. عرفان او از نگاه عرفان و تصوف رسمی مشایخی همچون جنید و حلاج و شبلی و ابن عربی نبود که استادان استخوان‌دار محافل حوزوی و دانشگاهی از تبیین و تحلیل اصطلاحات گنگ و درشت ایشان درمی‌مانند و مراحل و منازل و مقامات و تأویلات و اشارات و کشفیات و شطح و طامات آنان را به‌درستی و آنچنان‌که بایسته بود، درنمی‌یابند. معبد و محل شهود فروغ، جذام‌خانۀ باباباغی تبریز بود. در آنجا بود که خداوند بر وی متجلی شد و رسالت شناساندن جذامیان را بر دوشش گذاشت. عرفان فروغ، کمال انسانی اوست که در آن اوضاع روحی و تحریم دورونزدیک فروپاشی خانوادگی و ازدست‌دادن یگانه فرزندش کامیار، فیلم «خانه سیاه است» را می‌سازد و طفلی از جذامیان را که حسین نام داشت، به عنوان فرزند می‌پذیرد، با او زندگی می‌کند و آرام می‌گیرد و راه رشد و شکوفایی وی را هموار می‌کند.

فروغ هم تأثیرپذیر بود و هم دیگر شاعران از هم‌دوره‌ایهایش همچون سپهری تا شاعران بعدی، به او تأسی می‌جستند و نیز می‌جویند. فروغ گاهی از عبارات کتب معتبر دینی مانند تورات و قرآن بهره می‌برد و به شعرای مشهور غربی مانند میلتون نگاه تأثیرپذیری داشت. آنهایی که اشعار فروغ را به صورت تطبیقی بررسی کرده‌اند، مشابهات زیادی بین بعضی از سروده‌های او و «بوف کور» هدایت نشان داده‌اند.

به نظر نویسندۀ این کتاب، از مجموع آرای صاحب‌نظران می‌توان به این نتیجه رسید که فروغ را باید در دو عرصۀ مستقل از هم مطالعه و داوری کرد؛ فروغ قبل از تولد که همان سرایندۀ سه دفتر «اسیر»، «دیوار» و «عصیان» بود، نیز فروغ بعد از تولد که «تولدی دیگر» را سرود. قبل از «تولد» شهرت فروغ بیشتر در شهامت او ریشه داشت که قراردادهای اجتماعی و رسم و سنت‌هایی را که بر تنش تنیده شده بودند، از هم می‌گسست. در این دوران با تسلیم بر عصیان، سعی می‌کرد دیوارهای ممنوعیت و زنجیرهای سخت اسارت را سست کند و فروبریزد. در همین مقطع از حیات شعری‌اش، در واقع شهامتش را به تصویر می‌کشد. همین شهامت او در تبیین بی‌پردۀ خواسته‌هایش، تعدادی را به او مشتاق و دل‌بسته می‌کرد و نیز انزجار بعضی از زعمای قوم را برمی‌انگیخت.

در ابتدای این کتاب، تقویم زندگی فروغ آورده شده است.

تصویر یأس در نثرها و سروده‌های فروغ باید با دقت بیشتر و با لحاظ شأن نزول و سرود آن خوانده شود تا از دلسردی و سرایت منفی آن برای مبتدیان پیشگیری شود. در چنین شرایطی است که شعر در شعور و یأس در ایمان انسان نمی‌تواند تَرَکی ایجاد کند. در این باب، اندیشۀ او با اندیشۀ اشخاصی چون صادق هدایت سازگاری دارد. البته هدایت و امثال او در بین اهالی قلم اعتبار خاصی دارند که بزرگ‌مردی چون اسلامی ندوشن حتی مرگ او را می‌ستاید. در بخش‌های بعدی این کتاب، نویسنده فروغ را در آینۀ نثرها و شعرهایش به تماشا گذاشته است.

ناگفته پیداست که چهار دفتر شعر فروغ، یعنی اسیر، دیوار، عصیان و تولدی دیگر در دوران حیات او انتشار یافتند و «ایمان بیاوریم به آغاز فصل سرد» بعد از مرگ او و توسط دیگران تألیف و انتشار یافت. با این همه به دلیل اهمیت این منظومه، متن کامل و شرح مختصر آن در این کتاب آمده است.

در بخشی دیگر از این کتاب، آرای تعدادی از موافقان منتقد و مخالفان فروغ که خود در عرصۀ علم و ادب و حکمت سرشناس و صاحب‌نام هستند، بر سبیل اجمال و اختصار بیان شده است. از نظریات و تضارب اندیشۀ اینان می‌توان به نکات کلیدی و مسائل بس مهمی دست یافت.

فروغ فرخزاد برخی از ترکیبات زیبای ادبی را در اشعار و نثرهایش به کار برده که در بخش بعدی کتاب به برخی از آنها اشاره شده است.

کلمات خاصی در اشعار فروغ مدام تکرار شده و تشخص یافته‌اند. کلماتی از قبیل دست، آینه، گیسو، حجم. فروغ مانند هر شاعر دیگری صاحب فرهنگ واژگانی خاص و به قولی «ترمینولوژی» است. بسیاری از این واژگان جنبل سمبلیک دارند. در بخش بعدی این کتاب، معنی بعضی از این واژگان کلیدی و سمبلیک آورده شده است.

در بخش پایانی کتاب به برخی از بن‌مایه‌های شعرهای فروغ، به اختصار و با قید یک مثال اشاره شده است.

فهرست مطالب کتاب:

با مخاطبان کتاب

تقویم زندگی فروغ

فروغ در آینۀ نثرهایش

فروغ در آینۀ شعرهایش

فروغ در نگاه موافقان منتقد

فروغ در نگاه مخالفان

ترکیبات زیبای ادبی فروغ

معنی بعضی از واژگان کلیدی و سمبلیک فروغ

بن‌مایه‌های شعر فروغ

منابع