معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

نقاشی خیالی‌نگاری ـ نقاشی قهوه‌خانه‌ای ـ و نقاشی پشت‌شیشه، بخش مهم و قابل توجهی از هویت و اصالت تاریخ هنر ایران است؛ اما اکنون زمانی می‌گذرد که این آثار نفیس و ارجمند و پربها که از دل مردم جامعه برآمده و بر دل آنها نیز نشسته است، از میان بینندگان‌شان رخت بربسته و به کنج مجموعه‌های خصوصی و موزه‌ها پنهان شده است.

در مسیر تاریخی و تطور تکاملی هنر، آثار هنری ـ به‌ویژه هنرهای تجسمی ـ بعد از عدول و افول از اصول معناگرا و اسطوره‌ای، بار دیگر از بازنمایی دقیق، عین‌به‌عین و ظرافت‌های فنی و پرکار اجرایی فاصله گرفت و به تداعی بصری و القای احساسات، تمایل بیشتری نشان داد. در این روند، تجارب تصویری ذهنی مخاطب و حافظۀ فرهنگی او در تکمیل اثر هنری دخیل بوده است؛ تخیل، تجربه، عادات و ذهنیتی که می‌تواند بخش‌های حذف‌شده یا پردازش‌نشده را بازسازی یا تفسیر و تأویل کند. در این رهگذر، شباهت‌ها جای خود را به احساس شباهت و نسبت‌ها جای خود را به باورپذیری نسبت‌ها و تناسب‌ها می‌دهد و شکست قواعد تصویری اولین پدیدۀ حاصل از این تئوری و بازتعریف اثر هنری است.

نقاشی قهوه‌خانه‌ای در عبور از این فرضیات شکل می‌گیرد و در میانۀ سنت گذشته و معنای تازه به‌بارنشسته شیوۀ روایت‌گری خود را حفظ می‌کند. نقاشان قهوه‌خانه‌ای چندان به اصول واقع‌گرایی اهمیت نمی‌دهند. آنها تناسب، ابعاد و جزئیات موضوع را به اقتضای داستان نقاشی می‌کنند و از تشابهات شکلی در ظاهر چهره و اندام اشخاص که او را گاهی مجبور به نوشتن نام و شرح‌حالی مختصر کند، واهمه‌ای ندارند. در چیدمان و اصول ترکیب‌بندی، به مکاتب و آموزش‌های کلاسیک توجهی نمی‌کنند و عناصر تصویری را متأثر از ترتیب و توالی قصه و خواسته و تمایل مخاطب نقاشی ـ به قول پژوهشگران، خیالی‌نگاری و به قول خودشان غلط‌سازی ـ می‌کنند.

نقاشی قهوه‌خانه‌ای شیوه‌ای از نقاشی است که در مقابل هنر درباری و هنر شبه‌روشنفکری دوران تحول اجتماعی، ساده و صادقانه داعیۀ مردمی‌بودن دارد و شاید از همین‌روست که نامش را از نهاد اجتماعی مردمی ـ قهوه‌خانه ـ وام می‌گیرد. به بیان دیگر، جهان‌بینی هنری این شیوه منسوب به نهادی است که از بدو ورود به جامعۀ ایرانی، پایگاه و سازوکارهای اجتماعی و اخلاقی خاصی پیدا کرده و مظهر همدلی‌ها و هم‌نشینی طبقات مختلف و البته مرام‌های مردمی بوده است.

این کتاب دربرگیرنده مجموعه‌ای از آثار ادواری منتشرشده دربارۀ نقاشی قهوه‌خانه و مقالات و سخنرانی‌های بخش همایش نمایشگاه خیالی‌نگاران است که در موزۀ هنرهای معاصر تهران در بهار سال 1389 برگزار گردید.

در این کتاب که می‌توان آن را یکی از پیامدهای نیک همایش نقاشان خیالی‌نگار تلقی کرد، تلاش شده با ایجاد فضایی معطوف به منطق و گفتگو، به بررسی نظریۀ نقاشی قهوه‌خانه از دیرباز تاکنون پرداخته شود.

در تدوین کتاب چند بخش مدنظر بوده است؛ پیش‌گفتار که به مطالب مسئولان نمایشگاه اختصاص دارد و بخش دیگر گزیدۀ مقالات همایش را در خود جای داده است. بخش بعدی مقالات مورد تقاضای دبیرخانۀ همایش است و در انتها نیز مأخذشناسی نقاشی قهوه‌خانه. دربارۀ مقالات مورد تقاضای دبیر نمایشگاه، تلاش بر این بوده تا ناگفته‌هایی از این مکتب هنری مورد بررسی قرار گیرد.

داریوش کیارس به مقولۀ «امر سفارش» در این نوع نقاشی پرداخته و در تحقیق خود افزون بر معرفی سفارش‌دهندگان، به چرایی و چگونگی آوردن نام سفارش‌دهندگان، به تابلو نیز پرداخته است.

هادی سیف که نقاشی قهوه‌خانه‌ای بیشترین معرفی خود را مرهون تلاش ایشان می‌بیند، به بهانۀ معرفی یکی از گمنامان این نوع نقاشی، یعنی «استاد عباس نقاش» معروف به گداعلی، نقبی به سرزمین نقاشان خیالی‌ساز زده است.

هاجر صمدی به مقایسۀ نقاشی قهوه‌خانه‌ای (شاخۀ رزمی ـ شاهنامه‌ای) و تصاویر چاپ سنگی پرداخته و می‌کوشد تأثیرپذیری این مکتب هنری را از کتب چاپ سنگی روشن کند.

نعمت لاله‌ئی مقالۀ خود را به مسئلۀ حرفه‌ای و قابل تأمل این هنرمندان معطوف کرده و یک مطالعۀ تطبیقی را با آرای متفکران غرب به دست داده است.

در خلال برگزاری همایش نقاشان خیالی‌نگار، میزگردی برگزار شد که این میزگرد تلاش داشت در حضور منتقدان و محققان نقاشی قهوه‌خانه‌ای، به کمبودها و روند طبیعی این آثار در نقاشی ایران بپردازد. متن گفتگوهای این میزگرد نیز در این کتاب آورده شده است. همچنین گفتگوهایی با برخی از متخصصان و پژوهشگران نقاشی قهوه‌خانه‌ای انجام شده که در این کتاب آورده شده است.

فهرست مطالب کتاب:

* پیش‌گفتار

* مجمع استادان خیالی‌نگار/ امیر عبدالحسین، دبیر نمایشگاه خیالی‌نگاران

* بررسی آسیب‌شناسانۀ نقاشی قهوه‌خانه/ محمدحسن حامدی، مدیر بخش همایش نمایشگاه خیالی‌نگاران

* آثار ادواری دربارۀ نقاشی قهوه‌خانه‌

نمایشگاه نقاشی‌های قهوه‌خانه/ کریم امامی

رزم و بزم در پرده‌های بازاری قهوه‌خانه‌ای/ منوچهر کلانتری

مکتب خیالی‌نگاری/ محمدعلی رجبی

نقاشی قهوه‌خانه‌ای/ صادق تبریزی

پیرامون نقاشی قهوه‌خانه‌ای/ گفتگو با ایرج نبوی

نقاشی از نوع مردمی/ گفتگو با استاد عباس بلوکی‌فر

عاشورا عرصۀ نگارگری مذهبی ماست/ گفتگو با هادی سیف

نقاشی قهوه‌خانه‌ای/ گفتگو با محمد فراهانی

* همایش خیالی‌نگاری

مقایسۀ تصاویر چاپ سنگی و نقاشی قهوه‌خانه با تأکید بر تصاویر شاهنامۀ فردوسی/ هاجر صمدی

امر سفارش در نقاشی قهوه‌خانه‌ای/ داریوش کیارس

این راز پسندیده/ نعمت لاله‌ئی

یاد به‌خیر، آن قهوه‌چی نقاش خیالی‌ساز/ هادی سیف

نقاشی‌های عامیانۀ افسانه‌های پارسی/ ترجمۀ آزاده خاقانی

دربارۀ نقاشی قهوه‌خانه/ گفتگو با محمدعلی بنی‌اسدی

دربارۀ نقاشی قهوه‌خانه/ گفتگو با کاظم چلیپا

دربارۀ مرمت نقاشی قهوه‌خانه/ گفتگو با جاوید رمضانی

دربارۀ نقاشی قهوه‌خانه/ گفتگو با عبدالمجید حسینی‌راد

دربارۀ نقاشی قهوه‌خانه/ گفتگو با نعمت‌الله کیکاووسی

خاستگاه و دیگر مسائل نقاشی قهوه‌خانه/ میزگرد با مدیریت محمدحسن حامدی و حضور نعمت‌الله کیکاووسی، صادق تبریزی، عبدالمجید حسین‌راد و فریال سلحشور

* تصاویر

* نمایه