معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

این کتاب بررسی تفصیلی نقاشی ایرانی نیست، نقاشی ایرانی که در این کتاب نوعی موردپژوهی یا بررسی موردی بسط یافته است. در این کتاب با تکیه بر بصیرت‌هایی که به لحاظ تکوینی بیشتر به حوزه‌های علوم انسانی و فلسفه تعلق دارند، نظریه‌ای طرح شده که از نظر نگارنده می‌تواند برای رسیدن به درکی جامع‌تر از برخی صورت‌های فرهنگی ایران سده‌های هشت تا دوازده هجری قمری (به‌ویژه تقاشی ایرانی، ادبیات تغزلی، و متون سنت حکمت اشراقی و عرفان نظری) مورد استفاده قرار گیرد و بحث نقاشی ایرانی عمدتاً در دو فصل آخر و به عنوان کانون تمرکزی مطرح شده که نظریۀ طرح‌شدۀ در آن به شکلی انضمامی‌تر برای تحلیل یکی از این صورت‌های فرهنگی به کار گرفته می‌شود.

عنوان فرعی کتاب «درآمدی انتقادی بر مطالعۀ نقاشی ایرانی» است؛ زیرا در واقع این متن در حکم مقدمه‌ای طولانی یا نوعی ایجاد تأخیر در پرداختن به خود موضوع است. مطلوب این متن آن است که راه‌های کوتاه به مطالعه و بررسی سنت فرهنگی ایران و نقاشی ایرانی را بلند و طولانی کند؛ ژیرا بی‌واسطگی‌ای که در اینگونه مسیرهای کوتاه به ما القا می‌شود، ممکن است از نقطه‌نظری متفاوت بداهت و استواری خود را از دست بدهد.

برای فهم مدل تاریخی یا پویایی‌شناسی‌ای که از نظر نویسنده به صورت کریستال‌گون در نقاشی ایرانی و ساخت‌های تاریخی دیگری تعین یافته بود، ناگزیر مسیر طولانی طی شده که در فصول اول تا سوم به نمایش درآمده است. بر طبق این روایت، فصل‌های چهارم و پنجم در واقع در حکم «بازگشت» به نقطۀ عزیمت ناپیدای این پژوهش، یا همان نقاشی ایرانی پس از طی مسیری کم‌وبیش طولانی خواهد بود.

فصل اول کتاب در حکم مقدمه‌ای بر مقدمۀ طولانی‌تری است که کل کتاب را شکل می‌دهد. در این فصل برخی ملاحظات نظری مربوط به روش‌شناسی کار مطرح شده و در عین حال از دل آنها به بعضی از مسائل اصلی و رهیافت‌های غالب در بررسی تاریخ ایران، سنت هنری گذشتۀ ایران و نقاشی ایرانی پرداخته شده است.

در فصل دوم مفهوم تخیل و برخی مشتقات آن به عنوان اصلی‌ترین مقولات تحلیلی کار معرفی شده است. نویسنده پس از ارائۀ دلایل خود در گزینش این مفهوم و ارائۀ تاریخچۀ مختصری از فرازوفرودهای آن در طول تاریخ فلسفۀ غرب، در بندهای سوم و چهارم این فصل، رهیافت خاص خود را به آن طرح می‌کند.

در فصل سوم با استفاده از مفهوم سنخ‌شناسی تخیل که طبق تحلیل فصل دوم به معنای بررسی شیوه‌های نمونه‌وار عملکرد تخیل جمعی و نوع مفصل‌بندی تخیل و واقعیت در یک زیست‌جهان تاریخی ـ فرهنگی خاص است، به تحلیل سنخ تخیل جمعی به نمایش درآمده در برخی ساخت‌های تاریخی و صورت‌های فرهنگی دورۀ تاریخی موردنظر در ایران پرداخته شده است. فصل‌های دوم و سوم هستۀ نظری کلی کار را شکل می‌دهند و در صورتی که چارچوب نظری ترسیم‌شده در آنها اساساً موفقیت و مناسبتی داشته باشد، می‌توان آن را برای فهم انتقادی برخی دیگر از ساخت‌های نهادی و گفتمانی جامعۀ ایران در دورۀ موردنظر نیز به آزمون نهاد.

فصل چهارم با طرح برخی ملاحظات مربوط به زمینه‌های تاریخی و جامعه‌شناختی نقاشی ایرانی آغاز شده و در ادامه با توجه به وجود برخی فرضیات مورد اجتماع مبنی بر وجوه تفسیرپذیر و نمادین نقاشی و ادبیات ایرانی، این بحث طرح شده که هنرهای ایرانی را تا حد و به چه معنا می‌توان نمادین یا رمزی به شمار آورد و بهترین مدل برای درک وجوه نمادین یا معانی مازاد آنها کدام است. این بحث با تکیه بر ملاحظاتی که دربارۀ نسبت میان نقاشی ایرانی و واقعیت و مفهوم بازنمایی ارائه شده، پیش رفته است.

در فصل پایانی الگوی مطرح‌شده در فصل چهارم مشخصاً دربارۀ نقاشی ایرانی به کار گرفته شده و برخی از دلالت‌های آن مورد بررسی قرار گرفته است. در این فصل با اتکا به نوعی پدیدارشناسی موضوعی، گونه‌گونی‌های دستمایه‌ها یا «مجالس» مختلف نقاشی ایرانی در پیوند با حالات و شئونات تاریخی نمونه‌وار زیست‌جهان ایرانی مورد بررسی قرار گرفته و در پایان نیز طرح مقدماتی برخی از سرفصل‌هایی ارائه شده که می‌توانند در مقام نقش‌مایه‌هایی که پایی در حوزه‌های مضمونی و سبک‌شناختی نقاشی ایرانی دارند و پایی در تاریخ ایران و برخی از مؤلفه‌های مهم آن، به عنوان نشانه‌های راهنمای بررسی‌های تفصیلی ممکن در این عرصه ایفای نقش کنند.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

فصل اول: ورود به بحث

فصل دوم: تخیل: از هستی‌شناسی فردی تا معرفت‌شناسی فرهنگی

فصل سوم: سنخ‌شناسی تخیل و جهان ایرانی ـ اسلامی

فصل چهارم: به سوی ترسیم برخی از مؤلفه‌های بوطیقایی نقاشی ایرانی

فصل پنجم: ملاحظاتی در پدیدارشناسی نقاشی ایرانی

ملاحظات پایانی

یادداشت‌ها

تصاویر رنگی

کتاب‌شناسی

نمایه