معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

علوم بلاغی و صناعات ادبی همواره در ادب فارسی جایگاه ویژه‌ای داشته و بسیار مورد توجه بوده است. کتب و رسائلی نیز از زمان‌های گذشته تا امروز در این‌باره تألیف شده که متأسفانه بسیاری از آنها به دلایل مختلف از میان رفته و امروز به دست ما نرسیده است. «جامع الصنایع والاوزان» از متون باارزشی است که سیف جام هروی در قرن هشتم هجری، در زمینۀ علوم بلاغی، صناعات ادبی و وزن شعر در شبه قارۀ هند تألیف کرده که این کتاب، اولین تصحیح و چاپ این اثر ادبی ارزشمند محسوب می‌شود.

سیف جام هروی مؤلفی هندی است که تاکنون خود و آثارش چندان شناخته نشده‌اند. تنها منبع کهنی که در آن مستقیم به نام او اشاره شده، نسخۀ خطی ارزشمندی موسوم به «مجموعۀ لطایف و سفینۀ ظرایف» است که از تألیفات خود اوست و متأسفانه تاکنون تصحیح و چاپ نشده است. هروی در این کتاب از فیروزشاه تغلق، سومین پادشاه خانوادۀ تغلقان هند که از 752 تا 790 حکمرانی می‌کرده و ظاهراً از ممدوحان او بوده، با کلمات دعائیۀ «خلدالله ملکه و ....» یاد کرده است. در قسمت دیگری از کتاب نیز به سکندر پادشاه لکهنوتی اشاره می‌کند که در سال 759 بر تخت نشست. با توجه به این شواهد و ادلۀ دیگر، هروی تا تاریخ 803 هجری در قید حیات بوده است. اما هیچ‌یک از شواهد تاریخ تولد و وفات دقیق او را نمی‌رساند. فقط می‌توان حدس زد که تولد او در نیمۀ اول قرن هشتم و وفات او در نیمۀ اول قرن نهم بوده است. دربارل زادگاه و محل دفن او نیز اطلاع دقیقی در دست نیست.

طبق گفته‌های خود هروی و شواهد موجود در آثارش، سه اثر از او شناسایی شده است: فتاوی سلطانی در چهار مذهب مسلمانی که تاکنون از این کتاب نشانی به دست نیامده است؛ مجموعۀ لطایف و سفینۀ ظرایف؛ و جامع الصنایع والاوزان.

مؤلف دربارۀ انگیزۀ خود از تألیف این کتاب، می‌گوید که روزی در مجلس مدحت‌خوانی همایون فتح‌خان شعری از سروده‌های خویش را که آراسته به انواع صنایع و ظرایف شعری بود، خوانده و با استقبال پرشور شاهزاده روبرو شده و مورد تحسین و تشویق بسیار او قرار گرفته است. به‌علاوه بعد از تشویق‌ها و آفرین‌ها شاهزاده با میل و رغبت کامل دربارۀ تمام ظرایف و غوامض شعر و صنایع به‌کاررفته در آن سؤال و موشکافی کرده و از همۀ آنها آگاهی یافته است. در نتیجۀ این اشتیاق، مؤلف بر آن شده تا کتابی مفصل و مشروح برای فهم خواص بنویسد که با خواندن آن به هیچ استاد و کتاب دیگری برای یادگیری صنایع شعر نیاز نباشد. در نهایت نیز این کتاب را «جامع الصنایع والاوزان» برای مطالعۀ فتح‌خان نام‌گذاری کرده است. در «تاریخ فیروزشاهی» آمده که شاهزادۀ مذکور در زمان حیات فیروزشاه، در ماه صفر سال 778 از دنیا رفته است.

هروی در کتاب خود از منابعی که از آنها بهره برده، به‌روشنی نام می‌برد: حدائق السحر فی دقائق الشعر اثر رشیدالدین سعدالملک محمد بلخی کاتب معروف به رشیدالدین وطواط، مفتاح العلوم سکاکی، تلخیص المفتاح خطیب قزوینی، و حقایق الحدائق رامی تبریزی.

کتاب شامل چهار قسم و هر قسم دارای دو باب است. هروی دربارۀ چرایی تعداد اقسام و ابواب کتاب می‌گوید: «الغرض، چون این کتاب در بیان بیت است و بیت از چهار بخش صدر و عروض و ابتدا و ضرب، و دو مصراع انتظام می‌پذیرد و در دل‌ها جای می‌گیرد، چنان‌که بیت، یعنی خانه، از چهار رکن مرتب می‌شود و در درِ او دو مصراع مرکب می‌گردد، به حکم توافق و وفق تطابق، این کتاب را بر چهار قسم بنیاد نهادیم و هر قسمتی را در دو باب شرح دادیم».

خود مؤلف دربارۀ نثر این کتاب گفته است که هدف او از نوشتن چنین کتابی، تعلیم و آموزش بوده است و در تعلیم نیز سعی بر قابل فهم‌بودن و راحت و سریع پیش رفتن در یادگیری است. در واقع، هروی می‌خواسته کتابی بنویسد که به‌راحتی فهمیده شود و خواننده در سریع‌ترین زمان ممکن به مفهوم و مقصود نویسنده پی ببرد. به همین دلیل نثر مترسلان را برای کتابت انتخاب می‌کند تا در خدمت تحقق همین اهداف باشد و از به‌کارگیری طرز خسروانه احتراز می‌کند؛ چون هر کسی از توانایی فهم آن را ندارد. افزون بر اینکه خواننده بداند با نثر خسروانه به‌خوبی آشناست و دلیل انتخاب‌کردن این نثر با همۀ زیبایی و حذابیت آن، ناآشنایی مؤلف و نداشتن تسلط بر آن نیست. هدف اصلی مؤلف آموزش است. او می‌خواهد عناصر بلاغی و صنایع ادبی را با استفاده از کتب پیشین و دانش خود به خواننده تفهیم کند. با توجه به این هدف، نثر کتاب باید ساده و مرسل و به دور از ویژگی‌های زبانی و ادبی نثر فنی باشد که البته اینطور نیست. مؤلف کتاب گاه برخی ویژگی‌های نثر متکلفانۀ رایج در نثر قرن هشتم را که دورۀ نثر فنی است نیز به نثر خود راه داده است.

این تصحیح بر اساس دو نسخه موجود در دانشگاه تهران با شماره‌های 8453 و 3728 انجام شده است.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

مقدمه

جامع الصنایع والاوزان

فهرست الکتاب من الاقسام والابواب

قسم اول: در بیان اصول و فروع و قواعد نظم

قسم دوم: در بیان محاسن اشعار

قسم سوم: در بیان معایب اشعار

قسم چهارم: در بیان طرزهای نظم و شرح کلمات مشکل از پارسی و پهلوی و غیر آن

تعلیقات

نمایه‌ها

منابع