معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

سنت نگارش روزنامۀ وقایع یومیه، به‌ویژه به سبک و سیاق امروزی آن در طی دو قرن اخیر و ابتدا از طریق آشنایی رجال کشور با فرهنگ اروپایی به ایران راه یافته است. تعداد قابل توجهی از رجال دورۀ قاجاریه، وقایع روزانۀ خود را در قالب روزنامه یا کتاب خاطرات به رشتۀ تحریر درآورده‌اند که از میان آنها می‌توان به محمدحسن‌خان اعتمادالسلطنه، بهمن‌میرزا بهاءالدوله، حاج مخبرالسلطنۀ هدایت، عین‌السلطنۀ سالور، غلامعلی‌خان عزیزالسلطان و ناصرالدین شاه قاجار اشاره کرد.

بخش مهمی از تاریخ کشور ما به دورۀ قاجاریه اختصاص داد که خوشبختانه در طی دو دهۀ اخیر، بیش از پیش مورد توجه پژوهشگران و علاقمندان عرصۀ تاریخ معاصر قرار گرفته است. این کتاب، تصحیح روزنامۀ خاطرات بهمن‌میرزا بهاءالدوله است که وقایع مربوط به شوال 1270 تا جمادی‌الثانی 1273 قمری را شامل می‌شود. این خاطرات به صورت روزبه‌روز تحریر شده و هیچ روزی از قلم نیفتاده است.

مهم‌ترین صفتی که می‌توان برای این نسخه برشمرد، بدخطی و اغلاط فراوان املایی است که ظاهراً همین دو صفت سبب شده تا در طول زمان، مصححان رغبتی برای تصحیح آن نداشته باشند و تا به امروز در کنج مخزن کتابخانۀ مجلس، مهجور و غریبانه در انتظار دستی بوده تا مطالب ارزشمند و بی‌نظیر درون آن را برای جامعۀ مشتاق و پیگیر مطالب تاریخی به زیور طبع بیاراید.

بهمن‌میرزا ملقب به بهاءالدوله پسر سی‌وششم فتحعلی شاه قاجار و برادر صلبی و بطنی سیف‌الله میرزا از بطن صندوق‌دار حرم شاهی، گل‌بدن خانم ملقب به خازن‌الدوله، زن گرجی‌تبار فتحعلی شاه و از جمله زنان مورد وثوق و محبوب وی بود. دربارۀ تاریخ تولد بهمن‌میرزا در منابع پژوهشی اختلاف‌نظر وجود دارد. برخی منابع تولد او را شب یکشنبه بیست‌وسوم شوال 1226 بیان کرده‌اند. خود او در سال 1273 شب دهم ربیع‌الاول را شب سالگرد تولد خود اعلام کرده است. با استفاده از تبدیل تاریخ مشخص می‌شود که بهمن‌میرزا سالروز تولد خود را بر اساس تقویم جلالی محاسبه کرده و 18 آبان را مبنای تولد خود قرار داده است؛ در حالی که هر دو تاریخ مصادف با هجدهم آبان بوده و اختلاف تاریخی مورد اشاره نیز به همین سبب به وجود آمده است.

بهمن‌میرزا در نوزده‌سالگی (1245 ق) به همراه فتحعلی شاه به شیراز رفت. چون خالۀ شاهزاده، زن مهدیقلی‌خان قاجار دولو بود، حکومت استرآباد از طفولیت به نام شاهزاده بهاءالدوله بود. در واقع این حکومت اسماً به نام بهمن‌میرزا و رسماً بر عهدۀ مهدیقلی‌خان قاجار بود. او که مردی کافی، بسیار کارگذار و هوشیار بود، به نیابت شاهزاده در استرآباد حکومت می‌کرد. بهمن‌میرزا همچنین مدتی حکومت سمنان و دامغان را بر عهده داشت.

بعد از فوت فتحعلی‌شاه و در دوران سلطنت برادرزادۀ خود یعنی محمدشاه قاجار بود که در سال 1252 ق. و در پی شکایت اهالی کاشان از نحوۀ حکومت عباسقلی‌خان جوانشیر، به جای وی به حکومت کاشان برگزیده شد؛ اما حکومت او چندان به درازا نکشید و شاه در همان سال او را برکنار و مصطفی‌خان سمنانی را به جای وی به حکومت گماشت. از آن پس بهمن‌میرزا در رکاب محمدشاه بود تا در سال 1254 به جای خانلرمیرزا حاکم یزد. بود. او در این مقام کوشید آقاخان محلاتی را که در کرمان شورش کرده بود، سرکوب کند. آقاخان به مهریز گریخت و در کالمند با سپاه بهاءالدوله رودررو شد و شکستش داد. در نتیجه بهمن‌میرزا به یزد معاودت کرد و آقاخان به کرمان بازگشت.

معلومات تاریخی او خوب بوده و در اواخر عمر خدمت برخلاف میل و خواسته‌اش، حکومتی به وی واگذار نشد و بیشتر وقت خود را در دارالخلافه و رسیدگی به امور جاری شاهزادگان صرف می‌نمود. او برخلاف دیگر شاهزادگان قاجاری اعم از پسران فتحعلی شاه یا بنی عباس یعنی پسران عباس‌میرزا نایب‌السلطنه، اهل علم و مطالعه بود و علاقۀ وافری به جمع‌آوری کتاب به‌ویژه کتب تاریخی داشت و کمتر در محافل شرب و قمار و لهو‌ولعب شرکت می‌نمود.

بهاءالدوله شاهزاده‌ای بوده متعین و مورد وثوق شاه و شاهزادگان و امناء دولت به‌ویژه شخص اول مملکت یعنی میرزاآقاخان نوری صدراعظم، به همین مناسبت در بسیاری از امور مورد مشورت قرار می‌گرفته است تا جایی که از طرف صدراعظم به عنوان شاهزاده‌باشی یعنی سر و بزرگ شاهزاده‌ها مخاطب می‌شود. از طرفی با توجه به اینکه پسر وی یعنی ساسان‌میرزا، به عنوان للةباشی و باجناق ناصرالدین شاه، حضوری هرروزه در مرکز ثقل تصمیمات حکومتی داشته است. همچنین به دلیل اینکه بهاءالدوله عموی تاج‌الدوله زن شاه و مادر ولیعهد بوده و وی با مهدعلیا زن پرقدرت دربار ناصری ارتباط نزدیک داشته، اهمیت این خاطرات دوچندان می‌شود.

از اطلاعات جالب توجهی که در این کتاب به رشتۀ تحریر درآمده، می‌توان اشاره کرد به:

1. کاتب به سبب حضور مداوم در دربار شاهی و حضور در بطن وقایع، گزارش‌های فراوانی در ارتباط با مسائل سیاسی و امور جاریۀ دربار ارائه کرده است.

2. گزارش‌های فراوانی از وضعیت جوی و آب‌وهوایی شهر تهران ارائه شده است.

3. کاتب اطلاعات مبسوطی از وقایع روزمره و اجتماعی را در اختیار خواننده قرار داده که از منابع دیگر قابل استخراج نیست.

4. واکنش نویسنده در مواجهه با پدیده‌های جدید از بخش‌های قابل توجه کتاب است.

5. اشارات فراوان کاتب به نحوۀ برگزاری اعیاد و مراسم باستانی از وجوه ممتاز این خاطرات است.

با توجه به مراجعۀ پژوهشگران و محققان عرصه‌های مختلف به چنین کتاب‌هایی، فهرست‌هایی مختلف و متنوع همچون اسامی اشخاص و القاب، اسامی جغرافیایی، مدنی، اجتماعی و اداری و واژه‌های خاص، طوایف، ایلات، خاندان ها و مذاهب، مأکولات، شیرینی‌جات و نوشیدنی‌ها و ... تهیه شده است. در انتهای کتاب نیز بخشی به تصاویر و گراورهای یافت‌شده از اشخاصی که به نوعی از ایشان در کتاب یادشده، اختصاص یافته است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمۀ مصحح

مجلد اول:

وقایع شوال 1270

وقایع ذیقعدۀ 1270

وقایع ذیحجۀ 1270

مجلد دوم:

وقایع محرم‌الحرام 1271

وقایع صفرالمظفر 1271

وقایع ربیع الاول 1271

وقایع ربیع الثانی 1271

وقایع جمادی الاول 1271

وقایع جمادی الثانی 1271

وقایع رجب المرجب 1271

وقایع شعبان المعظم 1271

وقایع رمضان المبارک 1271

وقایع شوال المکرم 1271

وقایع ذیقعدۀ 1271

وقایع ذیحجۀ 1271

مجلد سوم:

وقایع محرم الحرام 1272

وقایع صفرالمظفر 1272

وقایع ربیع الاول 1272

وقایع ربیع الثانی 1272

وقایع جمادی الاول 1272

وقایع جمادی الثانی 1272

وقایع رجب المرجب 1272

وقایع شعبان المعظم 1272

وقایع رمضان المبارک 1272

وقایع شوال المکرم 1272

وقایع ذیقعدۀ 1272

وقایع ذیحجۀ 1272

مجلد چهارم:

وقایع محرم الحرام 1273

وقایع صفرالمظفر 1273

وقایع ربیع الاول 1273

وقایع ربیع الثانی 1273

وقایع جمادی الاول 1273

وقایع جمادی الثانی 1273

حساب ختم قرآن

حساب گیاه مسرودیطوس

فهرست‌های چندگانه

نام اشخاص و القاب

اسامی جغرافیایی

مدنی، اجتماعی و ادارای و واژه‌های خاص

طوایف، ایلات، خاندان‌ها و مذاهب

مأکولات، شیرینی‌جات و نوشیدنی‌ها

گل‌ها، گیاهان و میوه‌جات

حیوانات و جانداران

کتب و رسالات

بخش تصاویر

منابع و مآخذ