معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

شهر تهران نمونۀ بارزی از تحول یک جامعۀ کشاورزی سنتی ایستا و بسته به یک جامعۀ شهری باز و پویا در ایران است. جامعۀ تهران در طول دو قرن به لحاظ ساختار اجتماعی و نظام فرهنگی و اقتصادی، فرایند گذار از جامعه‌ای روستایی مبتنی بر اقتصاد تولید زراعی و صنایع دستی به جامعه‌ای با فرهنگ شهرنشینی مبتنی بر اقتصاد بازار آزاد و تولید صنعتی انبوه و تکنولوژی مدرن را پیموده است. در این فرایند جامعۀ تهران نوگرایی و تجدد فرهنگی را همراه با توسعۀ سرمایه‌داری با مدل غربی آن در همۀ زمینه‌ها تجربه کرده و می‌کند.

در مطالعۀ مردم‌شناسی جوامع شهری امروزی ایران که نظام پیچیدۀ اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی آن بر اساس و مدار تفکری مادی و صنعتی و تکنولوژی مدرن می‌گردد، شناخت کلیت فرهنگ جامعه و بررسی و تحلیل ماهیت آن با نگرشی کلی و فراگیر ممکن نیست. برای رسیدن به شناختی دقیق از جامعۀ مدرن ناگزیر از محدود و محصورکردن حوزۀ کار تحقیق به مردم‌نگاری‌های موضوعی در تمامی زمینه‌ها با روش‌های ژرفانگر و پهنانگر خواهیم بود.

این کتاب دومین مجلد از مجموعه گفتارهای گزیدۀ نگارنده در زمینۀ مردم‌شناسی و فرهنگ عامۀ ایران است که در چند شماره از مجلدات بیست‌وچهارگانۀ «دایرةالمعارف بزرگ اسلامی» در تاریخ‌های گوناگون درج و منتشر شده‌اند. نخستین کتاب از این مجموعه به گفتارهایی در زمینۀ مردم‌نگاری برخی از اقوام، طایفه‌ها و ایلات و عشیره‌های پراکنده در ایران اختصاص داشت. این مجموعه نیز گفتارهای دیگری از مردم‌نگاری جامعه و فرهنگ ایران را دربر می‌گیرند که بنا بر موضوع آنها در عناوین «جامعۀ شهری تهران قدیم»، «خانه و خانواده»، «سنت‌های خانوادگی» و «سنت‌های عروسی» در چهار کتاب و هر کتاب در چند بخش و فصل طبقه‌بندی و تدوین شده‌اند.

در کتاب اول این مجلد، در پنج بخش دربارۀ شکل‌گیری جامعۀ شهری، ترکیب و ساختار اجتماعی، نظام شهرداری و شهربانی، نظام آموزشی و فرهنگ تفریح و تهران مجلای هنرهای مباحثی مطرح شده است. یاقوت حموی تهران را در اوایل سدۀ هفتم قمری دهی بزرگ از دهات ری با خانه‌های زیرزمینی توصیف می‌کند و چنین می‌نویسد: «در آنجا دوازده محله بود که مردم آنها با یکدیگر جنگ و جدال داشتند و به محله‌های همدیگر وارد نمی‌شدند». پیش از حصارکشی شاه طهماسب اول صفوی بر گرد شهر، گروهی از مردم ری به این مکان آمده و سکنی گزیده بودند. در دورۀ صفوی نیز دوازده محله را برای تهران برشمرده‌اند و گفته‌اند که اهالی محله‌ها با هم پیوسته در ستیز و دشمنی بودند. بناهای محله‌ها را باغ و بوستان همچون شبکه‌ای در میان گرفته بود. آقامحمدخان در سال 1203 قمری تهران چندهزار نفری را به سبب نزدیکی به بلوکات حاصل‌خیز اطراف و موطن ایل قاجار در استرآباد و مازندران، همچنین به سبب اقامت ایل‌های هواخواه خود به‌ویژه افشارهای ساکن در ساوجبلاغ و عرب‌های ورامین، به پایتختی خود برگزید و دستور داد تا مهندسان، بنایان، نجاران و سنگ‌تراشان مهارت‌پیشه را از دارالسلطنۀ اصفهان به دارالسلطنۀ تهران بیاورند.

در کتاب دوم این مجلد، در دو بخش به خانواده و اسباب خانه پرداخته شده است. در بخش نخست ابتدا کلیاتی از خانواده مطرح شده و سپس دربارۀ خانوادۀ روستایی، خانوادۀ شهری، ساخت قدرت در خانواده، و دگرگونی در نظام خانواده مباحثی آورده شده است. بخش دوم این کتاب اختصاص به اسباب خانه در شش فصل دارد که در هر فصل اسباب مربوط به آشپزی، اتاق و آرایه‌بندی، لوازم خواب، ابزارهای روشنایی و گرما و سرمازایی، لوازم پاک‌سازی و تطهیر و لوازم نوشیدنی‌های گرم و تدخین بررسی شده‌اند.

کتاب سوم این مجلد اختصاص به سنت‌های خانوادگی دارد که در چهار بخش آبستنی، ختنۀ مردان، ختنۀ زنان و پدرخواندگی ـ فرزندخواندگی از راه ختنه گردآوری شده است.

کتاب پایانی این مجلد نیز دربارۀ سنت‌های عروسی در تهران قدیم است که در چهار بخش به این ترتیب آورده شده است: بله‌بران، جهیزیۀ عروس، حجلۀ عروس و پاگشا.

گفتارها بنا بر شیوه‌نامۀ مدخل‌نویسی معمول در مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی با همان چارچوب و قواعد و ضوابط در این اثر آمده‌اند: گفتارهای بلند ساختاری چندبخشی و گفتارهای کوتاه ساختاری ساده و فشرده دارند. در همۀ گفتارها بنا بر اصول دانشنامه‌نویسی از درازگویی و تکرار مطلب پرهیز و به کوتاه‌نویسی و گزیده‌نویسی بسنده، و در نقل هر مطلب به سند یا اسنادی کتبی استناد و ارجاع شده است. در مواردی نیز برای به دست‌دادن آگاهی‌های سودمند بیشتر دربارۀ موضوع بحث، چند سند یا منبع دیگر در همان زمینه در ارجاعات معرفی شده‌اند. روش ارجاع دادن به منابع و آوردن مشخصات کامل هر یک از منابع ارجاعی در مآخذ پایان مقاله نیز همان روش دائرةالمعارف بزرگ اسلامی است.

نویسنده در بازبینی متن و بخش‌بندی مباحث گوناگون گفتارها، اصلاحاتی بسیار جزئی در برخی عبارات به کار برده و پاره‌ای از مباحث را در گفتارهای بلند، بدون دست‌کاری و تغییر مطالب جابجا کرده و به تناسب ساختار موضوعی آنها در فصل‌های چند زیر عنوان‌هایی تازه آورده است.

فهرست مطالب کتاب:

یادداشت

پیش‌گفتار

* کتاب اول: جامعۀ شهری تهران قدیم

بخش نخست: ترکیب و ساختار اجتماعی

بخش دوم: گروه‌های اجتماعی و دینی

بخش سوم: نظام شهرداری و شهربانی

بخش چهارم: نظام آموزشی و فرهنگ تفریح

بخش پنجم: تهران، مجلای هنرها

تصاویری از تهران قدیم

* کتاب دوم: خانه و خانواده

بخش نخست: خانواده

بخش دوم: اسباب خانه

* کتاب سوم: سنت‌های خانوادگی

بخش نخست: آبستنی

بخش دوم: ختنۀ مردان

بخش سوم: ختنۀ زنان

بخش چهارم: پدرخواندگی ـ فرزندخواندگی از راه ختنه

* کتاب چهارم: سنت‌های عروسی

بخش نخست: بله‌بران

بخش دوم: جهیزیۀ عروس

بخش سوم: حجلۀ عروس

بخش چهارم: پاگشا

کتاب‌شناسی

نمایه