معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

یکی از موضوعات مورد مطالعۀ محققان ایران‌شناسی و ادبیات کهن این سرزمین، بحث دربارۀ وزن شعر ایرانی است. منظور از ایرانی، زبان‌های باستانی و میانۀ ایرانی، شعر فارسی دری در سده‌های نخست بعد از اسلام، شعر عامیانۀ فارسی و شعر اقوام ایرانی است. تقریباً بیشتر کتاب‌های عروضی فارسی و بسیاری از تألیفات پژوهشگران خارجی که در زمینۀ شعر ایرانی و فارسی هستند، به موضوع چگونگی و منشأ وزن شعر ایرانی اشاره کرده‌اند.

مطالعه و بررسی چگونگی انواع ادبی هر ملتی بدون درنظرگرفتن پیشنیۀ آن ناقص است. شعر کهن بلوچی و ادبیات عامیانۀ بلوچی که قدمتی کهن دارند، می‌تواند راهنما و ابزار مناسبی برای حل بسیاری از ابهاماتی باشد که در ادبات منظوم ایرانی و فارسی وجود دارند.

شعر بلوچی به عنوان پدیدۀ ادبی و زبانی مردم بلوچ و سرزمین بلوچستان، در گسترش فرهنگی و ثبت و نشر تاریخ این قوم نقشی بسزا داشته است. از دیرزمان شعرسرایی در بلوچستان رواج داشته و شعر و شاعری جزئی جدانشدنی از زندگی مردم این سرزمین بوهد است. موسیقی بلوچی همواره با شعر بلوچی هماهنگ بوده است؛ خنیاگران در هر دوره‌ای مهم‌ترین ابزار خبررسانی و نقل تاریخ، حماسه، داستان‌های دینی و عاشقانه بوده‌اند.

شعر کهن بلوچی بیشتر گزارش جنگ‌ها و حماسه‌های قومی است. اشعار دوره‌های مختلف نیز به پیروی از سبک گذشته یا تأثیرپذیری نسبی از نمونۀ کهن آن سروده‌ شده‌اند. در شعر کهن بلوچی کمتر شاهد تحولات موضوعی و ساختاری هستیم؛ اما در زمان معاصر تحولات شتاب گرفته و ساختار شعر از محدودیت در سبک سنتی بلوچی خارج شده و با تأثیرپذیرفتن از شعر ملل دیگر به قالب‌های جدیدی دست یافته است. مضامین شعری نیز از حالت رکود خارج و به گستردگی قابل توجهی رسیده‌اند.

زبان بلوچی با ویژگی‌ها و شاخصه‌های آوایی ویژه‌ای که دارد، در بسیاری از موارد با عروض فارسی متفاوت است. در این پژوهش این تفاوت‌ها معین شده و با مثال‌های گوناگون شرح داده شده است.

فصل اول کتاب اختصاص به بیان کلیاتی دربارۀ علم عروض و تاریخچۀ آن دارد. همچنین در این فصل دربارۀ وزن شعر فارسی و انواع آن مطالبی ارائه شده است.

در فصل دوم کتاب که بخش عمدۀ کتاب را شکل می‌دهد، به وزن شعر بلوچی پرداخته شده است. دربارۀ وزن شعر بلوچی به دلیل نوشتاری نبودن آن، به‌آسانی نمی‌توان داوری کرد که دارای چه وزنی بوده است. آنچه امروزه از اینگونه سروده‌ها در دست است، بیشتر از سوی آوازخوانان و راویان و مردم شعردوست بلوچ به صورت شفاهی گردآوری شده یا در حافظۀ آنها باقی مانده است. همچنان‌که در شعر ایران پیش از اسلام، هر مصرع حکم یک بیت را داشته است، واحد وزن در شعر بلوچی سنتی هم «بند» است و حکم یک بیت را دارد، در بلوچی به مصراع «بند» می‌گویند. هر بند از شعر، نشان‌دهندۀ وزن بندهای دیگر آن شعر است. در قالب شعری سنتی بلوچی، بیت دومصراعی معنا ندارد، هر شعر بلند یا کوتاه را مجموعه‌ای از بندها شکل داده که به ترتیب یکی پس از دیگری در پی هم می‌آیند و همچنین شیوۀ نوشتن اشعار به گونه‌ای است که هر بند یا مصراع به صورت ستونی در یک سطر قرار می‌گیرد.

در ادامۀ فصل دوم اشعاری از 34 شاعر بلوچی و مجموعۀ اشعار شش کتاب شعر بررسی شده و وزن شعری اشعار آنان سروده شده است. همچنین در ادامۀ این بررسی پرکاربردترین اوزان شعری در شعر بلوچی معرفی شده‌اند.

مهم‌ترین نقش قافیه، ایجاد موسیقی و سهمی است که در تکمیل وزن و آهنگ شعر دارد. همچنین قافیه در ایجاد استحکام و انسجام به شعر و کمک به حفظ کردن و به خاطر سپردن اشعار نقش برجسته‌ای دارد. فصل پایانی کتاب اختصاص به بررسی قافیه در شعر بلوچی دارد. قافیه از زمان‌های کهن در شعر بلوچی وجود داشته و بسیاری از اشعار عامیانه و ضرب‌المثل‌ها و چیستان‌ها قافیه‌دار هستند.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

نشانه‌های آوانویسی

فصل اول: کلیات

فصل دوم: وزن شعر بلوچی

فصل سوم: قافیه در شعر بلوچی

خلاصه و نتیجۀ پژوهش

منابع