معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

پیرامون این داستان دویست‌ساله که در زمان فتحعلی شاه تدوین و در چند کشور به‌ویژه انگلستان، هند، عثمانی و ایران انتشار یافته و پسندیدۀ خاص و عام بوده، بحث و سخن‌ها بسیار است. نثر فارسی آن چندان جذاب است که بسیاری از ادب‌پژوهان و منتقدان ادبی اصل و ترجمه را با هم اشتباه گرفته‌اند. آنچه تاکنون مقبولیت یافته، این است که جیمز موریه ـ مأمور/ مستشار دولت انگلستان که شش سال در دربار ایران مأموریت داشت و فارسی آموخته بود ـ در دوران کار و مسئولیت خود یادداشت‌هایی به فارسی و انگلیسی برداشته و بر اساس آنها داستان واقع‌گرایانه‌ای به نام «سرگذشت حاجی‌بابای اصفهانی» نوشته است و پس از بازگشت به وطن بر مبنای آن یادداشت‌ها روایت اصلی ـ انگلیسی ـ آن را نوشته است. این اثر در فاصلۀ زمانی کمی بعد از انتشار هم به فارسی و هم فرانسه ترجمه شده است؛ حتی برخی گفته‌اند که «میرزا حبیب» چون احتمالاً فرانسه را بهتر از انگلیسی می‌دانسته، اثر را از ترجمۀ فرانسوی‌اش به فارسی برگردانده است.

جیمز موریه (1780 ـ 1849 م) نویسنده و پژوهندۀ انگلیسی شهرتش در ادبیات و داستان‌نویسی و نوشتن دو سفرنامه بیشتر است تا به عنوان سیاست‌پیشه. گرچه اغلب دست‌مایۀ کتاب‌هایش را از زندگی و مأموریت‌های سیاسی‌اش گرفته است. از سوی دیگر می‌توان او را از شرق‌شناسان ایران‌شناس نیز به شمار آورد.

میرزا حبیب اصفهانی نیز از دانشوران علوم اسلامی به‌ویژه قرآن‌پژوهی، فقه، حدیث، اصول فقه بود. اصلیتش از روستای بن چهارمحال‌وبختیاری است. مردی روشن و روشنگر و به قاعدۀ عصر خویش روشنفکر و آزادی‌خواه بود. در زبان و ادبیات فارسی و عربی استاد بود و در صرف و نحو هر دو زبان ذهن زایا و طبع توانا داشت.

«حاجی‌بابا» در لندن چهار سال بعد از جلد اول (= 1828 م) منتشر شد که از حیث طرز انشا و مهارت در بیان مطالب با آن برابری نمی‌کند و به واسطۀ همین فرق فاحش کسانی گمان کرده‌اند که وی جلد اول را به دستیاری یک تن از ایرانیان و جلد دوم را شخصاً و بدون کمک دیگری نوشته یا جلد اول داستان اصلاً به فارسی نوشته شده بود و بعد به انگلیسی ترجمه شده است.

نثری که در ترجمۀ میرزا حبیب به کار رفته است، از بهترین نثرهای عهد اخیر است. سرتاسر کتاب با اشعار مناسب از خود مترجم و استادان سخن فارسی و آیات و احادیث و امثال و اصطلاحات چنان مشحون و آراسته است که گویی در اصل به فارسی نوشته شده و به گفتۀ ملک‌الشعرای بهار «گاهی در سلامت و انسجام و لطافت و پختگی مقلد «گلستان سعدی» و گاه در مجسم ساختن داستان‌ها و تحریک نفوس و ایجاد هیجان در خواننده، نظیر نثرهای فرنگستان است. هم ساده است و هم فنی، هم با اصول کهنه‌کاری استادان نثر موافق و هم با اسلوب تازه و طرز نو هم‌داستان و از جمله یکی از شاهکارهای قرن سیزدهم هجری است».

اغلب صاحب‌نظریانی که جامعه‌شناسی ادبی می‌دانند برآنند که این اثر جذاب نقش مهمی در پیدایش و پایش اندیشۀ مشروطیت داشته است.

اما این کتاب را می‌توان جلد دوم «حاجی بابای اصفهانی» دانست که پیش از این به خامۀ میرزا اسدالله طاهری و به همت بنگاه مطبوعاتی پروین در سال 1321 به نشر رسیده است. مأخذ در ضبط این کتاب، همان نسخه است. در این کتاب کوشیده شده انشا و لحن نوشتار دست‌نخورده باقی بماند. برای مثال در جاهایی که نویسنده برای اول شخص مفرد از ضمیر ما استفاده می‌کند، ولی فعل مفرد می‌آورد که برخلاف رسم نوشتار امروزین است. اما رسم الخط برای راحتی خواندن، امروزی شده است. به منظور راحتی خواندن، توضیح لغات و عبارات دشوار در پانویس آمده و چناچه کلمه‌ای باز برای راحتی خواندن یا رفع اشکال احتمالی در متن اصلی به متن اضافه شده، در میان دو کروشه [] آمده است.