معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

نامه‌ها بخش قابل توجهی از تاریخ و فرهنگ هر سرزمین را به نسل‌های بعد منتقل می‌کنند و از این‌رو جزء اسناد تاریخی ارزشمند به شمار می‌آیند؛ زیرا اطلاعات مهمی از پادشاهان، امیران، عالمان، فقیهان و مشاهیر روزگار نویسنده به دست می‌دهند و از وضعیت نهفتۀ اجتماعی، اقتصادی و رفاهی مردم در دوره‌های گوناگون پرده برمی‌گیرند. نامه‌های غزالی از معدود تألیفات او به زبان فارسی است هم از حیث اطلاع بر احوال وی اهمیت دارد و هم نمونۀ خوبی از نثر اوایل قرن ششم هـ.ق است.

مکاتیب فارسی غزالی به نام «فضائل الانام من رسائل حجت‌الاسلام» مجموعه‌ای از نامه‌ها، مخاطبات و نصایح ابوحامد محمد بن محمد غزالی توسی (450 ـ 505 هـ.ق) است که در روزهای گوشه‌نشینی او به رشتۀ تحریر درآمده و چنان‌که پیداست، پس از درگذشت غزالی، یکی از منسوبان او به درخواست طالبان کلام حجت‌الاسلام در زمانی نزدیک به روزگار وی آنها را مرتب و گردآوری کرده است. دلیل این انتساب و قرابت، جمله‌ای است که گردآورنده در مقدمه می‌آورد و خود را متمسک به غزالی می‌داند: «چون نامه‌های او متفرق بود، ما از برای سد حاجت و کفایت مهم سالکان راه و قضای حق اخوت دین را و تبرک و تیمن به کلام آن صدر شهید و تمسک به حبل قرابت و صلت رحم را، آنچه یافتیم از نامه‌های او در این اوراق جمع کردیم و آن را کتاب فضائل الانام من رسائل حجت‌الاسلام نام نهادیم».

مکاتیب با مقدمۀ گردآورنده، نامه‌ها و توضیحاتی دربارۀ هر نامه شروع می‌شوند و مشتمل بر پنج باب است. این مجموعه آغاز و انجامی مشخص دارد و در کنار فصاحت، روانی و استواری، مشحون از فواید تاریخی و ادبی نیز می‌باشد؛ چنان‌که خواننده افزون بر بهره‌مندی از مطالب علمی، حکمی و عرفانی، با یکی از نمونه‌های فصیح و شیرین نثر پارسی روبرو می‌شود و در خلال مطالعۀ بخش مهمی از تاریخ ایران، در جریان اوضاع سیاسی، اجتماعی و فرهنگی آن دوره نیز قرار می‌گیرد و با زندگانی و عقاید عالمی بزرگ آشنا می‌شود.

غزالی در هر یک از نامه‌های خود، ضمن آوردن اسامی اشخاص مختلف، به جلوه‌هایی از کارکرد فرهنگی، اجتماعی و سیاسی آنان می‌پردازد و به معاصران خود از جمله به پسران نظام‌الملک و پسران ملک شاه پندهایی می‌دهد که حاصل تجربۀ اوست. در این مجموعه نامه‌هایی از معاصران غزالی آمده که او به آنها پاسخ داده و نیز برخی از دیدارها و گفتگوهای غزالی در آن نقل شده است. اگر گردآورنده و کاتبان «فضائل الانام» بدن هیچ دخل و تصرفی حفظ امانت کرده و این مجموعه را به روزگار ما رسانده باشند، آنگاه گذشته از فواید ادبی و تاریخی، این نامه‌ها از جنبه‌های دیگری نیز ارزش دارند و می‌توان از رهگذر آنها برای چهار پرسش غزالی‌پژوهان یعنی نام کسی که غزالی «نصیحة الملوک» را برای او نوشته، تاریخ نگارش «نصیحة الملوک»، تاریخ نگارش «مشکاة الانوار» و تعداد کتاب‌های غزالی با استناد به این نامه‌ها، به‌ویژه نامه‌های باب اول پاسخی به نسبت مطمئن یافت.

در تصحیح این کتاب، پنج نسخه مورد استفاده بوده که مشخصات آنها بدین شرح است:

1. د: دانشگاه تهران، نسخۀ اصل؛ 2. ق: قم ـ مرکز احیاء؛ 3. ک: مینوی، مجموعۀ کرامت رعنا حسینی؛ 4. آ: مشهد ـ رضوی؛ 5. م: دانشگاه تهران. نسخۀ اول دانشگاه تهران نسخۀ اساس مصحح در این تصحیح بوده است که پس از مقایسه و بررسی سایر نسخه‌ها با این نسخه، تفاوت‌های موجود در هر یک از آنها در پاورقی ذکر شده است.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

مقدمه

مقدمۀ گردآورندۀ نامه‌های غزالی

باب اول: در نامه‌هایی به ملوک و سلاطین نوشته

باب دوم: در ذکر نامه‌هایی که به وزرا نوشته

باب سوم: در نامه‌هایی که به ارکان دولت نوشته

باب چهارم: در انچه به فقها و ائمۀ دین نوشته

باب پنجم: در فصول و مواعظ که به هر وقت گفته و نوشته

توضیحات

فهرست‌ها

نامه عباس اقبال آشتیانی

یادداشتی از سعید نفیسی دربارۀ مکاتیب غزالی

تصویر نسخه‌های خطی

منابع و مآخذ