معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

قهرمان‌نامه متعلق به قرن ششم برخاسته از ادبیات عامه و فولکوریک است. داستانی که در روزگاری دور به طور شفاهی و سینه‌به‌سینه نیاکان ما آن را به زبانی ساده و عاری از هرگونه آلایش روایت می‌کرده‌اند. داستان دلاوری‌ها و رشادت‌های قهرمان، جهان‌پهلوان عصر هوشنگ‌شاه که نبرد او در راه تسخیر سرزمین هفتادودو ملت، شکوه و عظمتی حماسی به داستان بخشیده است.

تصحیح انتقادی متن قهرمان‌نامه بر اساس نسخۀ محفوظ در کتابخانۀ ملی و مقایسۀ این نسخه با دیگر نسخ برجای‌مانده از آن، چند نکته را روشن می‌کند. نخست اینکه تمامی این داستان‌ها توسط کاتبان یا راویانی دیگر از صورت اصلی خود دور شده و شاخ و برگ فراوان یافته‌اند. آوردن اشعاری از شاعران قرن هشتم به بعد، استعمال واژگان و اصطلاحات مخصوص به دوران صفویه، استفادۀ بسیار از واژگان ترکی، تفاوت در ساختار روایت‌ها، همگی شواهدی بر تغییر و دگردیسی داستان هستند تا آنجایی که می‌توان گفت این روایت، با روایت اصلی ابوطاهر طرسوسی بسیار تفاوت دارد. در واقع مشخص نیست که کدام قسمت داستان قدمت و دیرینگی بیشتری دارد و توسط خود ابوطاهر طرسوسی به روایت درآمده است. دوم اینکه آوردن اشعار شاعرانی متعلق به سبک عراقی و هندی، الحاقی بودن آنها را اثبات می‌کند.

این متن را می‌توان در چند نوع ادبی جای داد؛ از سویی با توجه به آوردن اشعار حماسی به اقتضای فضای داستان و وصف میادین جنگ و نبرد پهلوانان آن را جزء متون حماسی به شمار آورد. از سویی دیگر داستان عشق قهرمان و سروخرامان جلوه‌ای از ادبیات غنایی را در متن جلوه‌گر است. افزون بر این حضور عیاران و نقش چشمگیر آنان در سرتاسر داستان، قهرمان‌نامه را در زمرۀ متون عیاری قرار می‌دهد.

ابوطاهر طرسوسی یکی معدود رواتی است که نام و اعتبارش در حافظۀ مردمی پاس داشته شده؛ ولی بنابر دلایلی چگونگی احوال و آثار او و دیگر راویان در دفاتر ادب رسمی مسکوت برجای مانده و ذکر نشده است. بلاغت زبان، فصاحت گفتار و سلاست و عذوبت معنا در روایت‌های ابوطاهر و علاقه و گرایش ذهنی وی به تاریخ پیشااسلامی و اسلامی ایران و هجم شگفت دانش او در این بستر، تردیدی در هویت ایرانی و فارس‌زبان بودن او باقی نگذاشته، حال آنکه هرقدر بیشتر در میان اوراق و نسخ روایات او سرمی‌کشیم، در تعیین کیفیت طوسی، طرسوسی، ترشیزی، کرکزی و کریزی یا گریزی خواندن وی درمی‌یابیم و همین امر مایۀ اظهارنظرهای فراوان و اغلب قابل ملاحظه و جهت‌سازی شده است.

روایات ابوطاهر طرسوسی عبارتند از: داراب‌نامه، تاریخ اسکندری (اسکندرنامه)، ابومسلم‌نامه، عیارنامه، قران حبشب، مسیب‌نامه، تواریخ‌نامه، جنگ‌نامۀ امام زین‌العابدین یا محمد حنفیه و قهرمان‌نامه.

قهرمان نامه (قهرمان قاتال یا قصۀ قهرمانان) سرگذشت دلاوری‌های شخصی به نام قهرمان است که از نسل طهورث دیوبند می‌باشد. قهرمان در کودکی توسط دیوان ربوده شده و به کوه قاف برده می‌شود. در آنجا تحت تعلیم دیوان قرار می‌گیرد تا اینکه به ربع مسکون آمده و با هوشنگ شاه، پادشاه هفت اقلیم مواجه می‌شود. در ادامه پس از پی‌بردن به هویت خود به خدمت هوشنگ شاه درآمده و به جنگ رای پادشاه هندوستان می‌رود. پس از نبردهای فراوانی که میان هر دو سپاه درمی‌گیرد، در نهایت رای برین تسلیم هوشنگ‌شاه شده و جنگ پایان می‌پذیرد. قهرمان در پی درخواست کمک شهبال‌شاه پری از هوشنگ‌شاه، به یاری او در گلستان ارم می‌شتابد و با شکستن طلسم‌های فراوان و کشتن دیوان دوباره به ربع مسکون باز می‌گردد. او با دختر رای برین، سروخرامان وصلت می‌کند و پس از کناره‌گیری هوشنگ‌شاه از قدرت، به جای او بر تخت پادشاهی می‌نشیند و به عدل و رعیت‌پروری مشغول می‌گردد. قهرمان در پایان کی‌قباد را به جانشینی خود معرفی کرده و خود پس از چند صباحی رخت این عالم فانی به دیار باقی می‌کشد.

این داستان مشحون از صحنه‌های دلاوری و رشادت‌های پهلوانان است. وصف میادین جنگ و نبردهای تن‌به‌تن و رجزخوانی‌ها و نیز آمدن ابیات حماسی در لابلای متن منثور، شکوهی حماسی به متن بخشیده است. از طرف دیگر، وجود دیوان و پریان و جادوگران همراه با طلسم‌ها و وصف جزایر عجیب و غریب و جانوران شگفت‌انگیز و همچنین مرکبانی از پلنگ و کرگدن متن را تا حدود زیادی به افسانه نزدیک ساخته است.

افزون بر این ماجرای عشق قهرمان با سروخرامان، دختر رای برین، صبغۀ غنایی به سرتاسر داستان بخشیده است. سروخرامان که برای کشتن قهرمان مخفیانه به بالین او می‌رود، با دیدن جمال قهرمان بر او دل می‌بازد و در پایان پس از نبردها و گفتگوهایی که میان او و قهرمان درمی‌گیرد، با همدستی دایۀ خود و طرح نقشه‌ای موجبات صلح میان سپاه هند و ایران را فراهم می‌آورد. از نکته‌های جالب توجه این داستان، کم‌رنگ شدن نقش پهلوانی سرو خرامان در نیمۀ دوم داستان است.

شیوۀ داستان در داستان که در بسیاری از آثار ادب فارسی دیده می‌شود، در اینجا نیز ملاحظه می‌گردد. داستان بهرام جبلی و سنگ شدن او به همراه مطلوبش و داستان‌های عیاری گردنکشان و گرفتاری او در دست ارزق جادو، از این جمله محسوب می‌شوند. جلوه‌هایی از طنز نیز در این داستان نمود یافته است. همچنین به دلیل حضور گستردۀ عیاران در سرتاسر داستان و توصیف کردارهای عیارانۀ ایشان و ذکر اسباب و یراق عیاری می‌توان این داستان را جزء متون عیاری قلمداد کرد. نقش گردنکشان به عنوان عیار در این داستان به اندازه‌ای پررنگ است که می‌توان بخشی از این داستان بلند را «گردنکشان‌نامه» نامید.

نسخۀ اساس این تصحیح، به شمارۀ 22799 ـ 5 با عنوان «قصۀ قهرمانان» در کتاخانۀ ملی مرکزی نگه‌داری می‌شود. این نسخه در سال 1205 قمری توسط محمدباقر نامی به سفارش کاکاخان بیگ تحریر یافته است.