معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

سخن‌گفتن از «داستان شعرگونه» یا «شاعرانگی در داستان» شاید برای کسانی که با نظریه‌های داستان مدرن آشنا نیستند، عجیب جلوه کند. چنین کسانی با این تصور که «ادبیات داستانی به نثر نوشته می‌شود و لذا وجه اشتراکی با شعر ندارد»، نمی‌توانند بپذیرند که این دو ژانر (داستان و شعر) با یکدیگر نه تخالف، بلکه همسانی دارند. این موضوع (متخالف پنداشتن ادبیات منثور و ادبیات منظوم) در کشور ما از اهمیت خاصی برخوردار است. این استدلال که شالودۀ ادبیات فارسی از زمان‌های دور شعر بوده، ادبیات داستانی را کم‌اهمیت و فرعی بر اصل جلوه داده است. کسانی که داستان کوتاه و رمان را ژانرهایی بیگانه با روح ادبیات فارسی می‌دانند، همواره بر تمایز ویژگی‌های شعر و نثر تأکید داشته‌اند.

در این کتاب داستان کوتاه شاعرانه که به تسامح به آن داستان شاعرانه گفته می‌شود، بررسی شده است. شاعرانگی در داستان کوتاه، مسئله‌ای است که تاکنون هیچ بررسی موشکافانه و مفصلی دربارۀ آن صورت نگرفته است. نشان‌دادن نزدیکی ژانر داستان کوتاه با شعر، نسبت به ژانرهای دیگر از مهم‌ترین دغدغه‌های مطالعۀ این متن است. به واسطۀ همین نزدیکی آثاری خلق شده‌‌اند که گویی تلفیق شعر و داستان‌ کوتاه‌اند؛ آثاری که به عنوان جریانی جداگانه دارای مشخصه‌های ویژۀ خود هستند. به واسطۀ صبغۀ شعری ایرانیان، برخی نویسندگان ایرانی توانسته‌اند به‌خوبی از مشخصه‌های داستان شاعرانه استفاده کنند و آثاری درخور بیافرینند.

استفاده از مفاهیم، نظریه‌های نوین ادبی، پژوهش‌های علمی صورت‌گرفته و مطالعۀ نظام‌مند و نقادانۀ ادبی از ضرورت‌های این کتاب بوده است. یکی از دلایل اصلی نگارش این کتاب، پاسخ‌گویی به برخی ابهام‌ها دربارۀ موضوع اصلی کتاب است و سعی بر آن بوده تا با بررسی و تبیین مشخصه‌های داستان شاعرانه و تحلیل‌های موشکافانه، این جریان ادبی به درستی معرفی شده و این کتاب روزنه‌ای باشد برای پژوهشگران، نقادان ادبی و به‌ویژه داستان‌نویسان در راستای پیشرفت ادبیات داستانی.

در فصل مفاهیم و کلی‌ها، به ویژگی‌های داستان کوتاه، دلایل نزدیکی آن با شعر و مشخصه‌های شعر منثور، نثر شاعرانه و داستان شاعرانه به طور مفصل پرداخته شده است. داستان شاعرانه به واسطۀ استفاده از عناصر داستانی، از دیگر انواع نثرهای شعرگونه متمایز شده است. داستان کوتاه شاعرانه در این بخش به دو نوع تقسیم شده و ویژگی‌های هر یک توضیح داده شده است و در پایان فصل، چگونگی عناصر داستان شاعرانه بیان گردیده است. در حقیقت به دلیل اینکه فضای داستان شاعرانه عجیب، بکر و ناشناخته است، عناصر داستان شاعرانه نیز متفاوت و تأمل‌برانگیزند. در این فصل نظریۀ فرگسن نیز معرفی شده تا خواننده را در شناخت غنایی بودن یا نبودن داستان یاری رساند.

نویسندگان بسیاری در آمیختن شعر و نثر تلاش کرده‌اند؛ اما تعداد اندکی توانسته‌اند آثار شایسته‌ای عرضه کنند؛ به‌ویژه در ژانر داستان. در فصل بعدی بررسی داستان‌های نمونۀ شاعرانه، داستان‌نویسانی انتخاب شده‌اند که سال‌ها در زمینۀ تولید داستان‌های شاعرانه کوشش کرده و از شاهکارهای این جریان هستند؛ کسانی که به‌خوبی می‌دانستند از این فضا، چه می‌خواهند و چه چیزی را باید بنویسند و رعایت کنند. به این ترتیب بیژن نجدی، کاظم رضا، ابراهیم گلستان، ابوتراب خسروی، کاظم تینا تهرانی و شهریار مندنی‌پور نویسندگان نمونه هستند که توانسته‌اند در تلفیق شعر و داستان، موفق عمل کنند و به تحلیل تعدادی از داستان‌های کوتاه‌شان از لحاظ شاعرانگی پرداخته شده است. در این فصل، پس از آشنایی کلی با ساختار روایت، هر داستان شاعرانه از طریق عناصر شخصیت، زاویۀ دید، لحن، پیرنگ، کشمکش، زمان، مکان و زبان بررسی شده است؛ سپس با استفاده از نظریۀ فرگسن، غنایی بودن یا نبودن روایت نتیجه گرفته شده و در جمع‌بندی نهایی گفته شده داستان کوتاه مطالعه‌شده، کدام‌یک از انواع داستان شعرگونه است.

در سخن پایانی، به نتیجه‌گیری شاعرانگی در داستان کوتاه پرداخته شده تا به صورت فشرده، هر آنچه خواننده باید بداند، متوجه شود. بخشی نیز به عنوان «بلاغت» در پایان کتاب گنجانده شده تا خواننده را با آرایه‌های ادبی نام برده شده در تحلیل داستان‌ها آشنا کند. دانستن این عناصر شعری، خواننده را در فهماندن چگونگی شعربودگی یک داستان کوتاه یاری می‌رساند.

فهرست مطالب کتاب:

* مقدمۀ حسین پاینده

* مقدمه

* مفهوم‌ها و کلی‌ها

داستان و ادبیات داستانی

داستان کوتاه

قرابت داستان کوتاه با شعر تا انواع دیگر

داستان کوتاه در ایران

نثرهای شعرگونه

نظریۀ فرگسن

* بررسی داستان‌های نمونۀ شاعرانه

1. بیژن نجدی

تاریکی در پوتین

شب سهراب‌کشان

چشم‌های دکلمه‌ای من

سه‌شنبۀ خیس

دوباره از همان خیابان‌ها

مرثیه‌ای برای چمن

2. کاظم رضا

روز واقعه

مهمانخانه

3. ابراهیم گلستان

به دزدی رفته‌ها

درخت‌ها

4. ابوتراب خسروی

مرثیۀ باد

پاهای ابریشمی

ماه و مار

5. کاظم تینا تهرانی

آفتاب بی‌غروب

پیام پرنده در باغچه‌های ویران

6. شهریار مندنی‌پور

شرق بنفشه

شام سرو و آتش

صنوبر و زن خفته

* سخن پایانی

* بلاغت

* منابع

* نمایه