معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

دربارۀ روش و روش‌شناسی کتاب‌های زیادی نوشته شده است. دنیای امروز دنیای روش و روشمندی نام دارد. این امر به‌ویژه متأثر از نگاه اثبات‌گرایانه‌ای است که از قرن هفدهم به بعد در اروپا توسط تجربه‌گرایان باب شد. علمی بودن به معنای تجربی بودن و آن هم با چشم سر و در محیط آزمایشگاه تلقی می‌شد. شور و هیجان ناشی از پیشرفت‌های علمی و فناوری چون موجی خروشان همۀ تحقیقات را دربر گرفته بود و کسی یارای مقابله با آن را نداشت. این موج تا آنجا بود که حتی علوم انسانی و اجتماعی را هم دربر می‌گرفت و اگر تحقیقاتی می‌بایست انجام شود، باید با همان معیارهای تجربی علوم طبیعی انجام شود.

در هر حال دربارۀ روش تحقیق و به‌ویژه تحقیق اثبات‌گرایانه کتاب‌های فراوانی نوشته شده و در خیلی از موارد مشابهت‌هایی هم بین آنها یافت می‌شود. در این کتاب بنا نیست دربارۀ ابزارهای مرسومی که در کتب روش تحقیق به آن اشاره می‌شود، بحث شود. در این کتاب بیشتر به رویکردها و نوع نگاه به تحقیق با توجه به کیفیت پرداخته شده است.

مقالۀ اول اختلاف و گونه‌گونی در جهان را مبنای معرفت می‌داند و با بحث در مورد یکی از آیات قرآن به عنوان راهنمای معرفت‌شناسی به تحلیل آن می‌پردازد. مقالۀ دوم به مسئله‌ای می‌پردازد که غالباً مورد چالش پژوهشگران است. در این مقاله نویسنده ابراز می‌دارد که حواس خطا نمی‌کنند، بلکه خطا در خود ماست و آن هم به دلیل جهل ما به محیط و مسائل علمی است؛ زیرا اگر حواس خطا کند، دیگر نمی‌توان به هیچ چیز اطمینان کرد و اصول معرفت‌شناسی زیر سؤال می‌رود.

رویکردهای اساسی در معرفت‌شناسی مقالۀ سوم است که در آن از هشت رویکرد یاد شده که توجه به آنها می‌تواند محقق را از یک‌سونگری برحذر دارد و برعکس محققان در حوزه‌های مختلف می‌توانند با همکاری از جنبه‌های مختلف یک پدیده یا پدیده‌ها را مورد مطالعه قرار دهند. تفاوت نگاه به علوم انسانی با با تأکید بر دیدگاه رنه گنون مقالۀ چهارم است که به اهمیت نگاه کیفی و مقداری می‌پردازد.

در مقالۀ پنجم به روش و روش‌شناسی پالایش اصطلاحات و مفاهیم پرداخته شده و اینکه توجه به روش از چه زمانی اوج گرفت. مکاتب تجربه‌گرایی و خردگرایی از قرن هفدهم به بعد و سلطۀ علوم تجربی و ارکان تحقیقات علمی، غروری را ایجاد کرد که در برابر آن کمتر محققی یارای مقاومت داشت. علوم تجربی مبسوط الید بود و همه را به دنبال خود می‌کشید. آهسته آهسته فلسفۀ قاره‌ای قد علم کرد و مرجعیت بدون چرای علم پوزیتیویستی را به چالش کشید و تحقیقات از کم به کیف گرایید.

مقالۀ ششم به تفکیک اجزای تحقیق می‌پردازد و اینکه از جنبه‌های مختلف می‌توان تحقیق و روش آن را بازشناسی کرد. مقالۀ هفتم پیش‌فرض همۀ روش‌ها و پژوهش‌ها است که در آن از اهمیت طبقه‌بندی بحث شده و اینکه نفس طبقه‌بندی خود نوعی روش مطالعه است. و اینکه علم با طبقه‌بندی گسترش و توسعه می‌یابد. مقالۀ هشتم در پاسخ به استادی که روش تحقیق را نوظهور دانسته بود، نوشته شده و در یکی از شماره‌های کلیات کتاب ماه به چاپ رسیده بوده است. اولویت‌گذاری روش در انتخاب برتر مقاله نهم است که در سمینار روش تحقیق ارائه و قرائت گردیده است.

ارزیابی درونی روشی برای خودانتقادی عنوان مقاله‌ای بود که در سمینار ملی ارزیابی درونی گروه ها که در دانشگاه تهران برگزار شد، تقدیم و قرائت شده است. مقاله پایانی با عنوان الگوی مصرف علمی، روشی بومی و فرهنگی در تحقیق است که بخشی از آن در کتاب «از کتابداری و اطلاع‌رسانی تا علم اطلاعات و دانش‌شناسی» چاپ و منتشر شده است.

فهرست مطالب کتاب:

مقالۀ ۱: اختلاف و گونه‌گونی در جهان، مبنای معرفت (جنسیت، قومیت و اخلاق)

مقالۀ ۲: آیا حواس ما خطا می‌کند؟

مقالۀ ۳: رویکردهای اساسی در معرفت‌شناسی

مقالۀ ۴: نگاه به علوم انسانی؛ با تأکید بر دیدگاه رنه گنون

مقالۀ ۵: روش و روش‌شناسی؛ پالایش اصطلاحات و مفاهیم

مقالۀ ۶: پیرامون روش تحقیق

مقالۀ ۷: طبقه‌بندی علوم، پیش‌فرض در همۀ روش‌ها و پژوهش‌ها

مقالۀ ۸: روش تحقیق کیفی پدیده‌ای نوظهور نیست

مقالۀ ۹: تعیین اولویت، روشی در انتخاب برتر

مقالۀ ۱۰: ارزیابی درونی(دانشگاه‌ها)؛ روشی برای خودانتقادی

مقالۀ ۱۱: اصلاح الگوی مصرف علمی و فرهنگی؛ روشی بومی و فرهنگی در تحقیق

نمایه