معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

ابن فارض از شاعرانی نبود که به دربار پادشاهان بپیوندند و آنان را خدمت کنند و در رأس امور دیوانی قرار گیرند تا مناصب عالی دولتی را به چنگ آرند؛ چراکه او شیوه‌ای ممتاز داشت و شعر را نردبان رسیدن به امور دنیایی و کسب مقام و شهرت و نزدیکی به امیران نمی‌ساخت و نمی‌خواست با آن درآمدزایی کند و پستی و مقامی را در درگاه سلطانی به چنگ آرد. او اصلاً در پی رسیدن به جیفه‌های دنیاوی نبود و از هیچ‌کس هم چیزی نمی‌پذیرفت. شعر در نگاه او والاتر از آن بود که ابزار شهرت یا وسیلۀ نزدیکی به قدرت باشد.

در ابتدای کتاب، نوشتاری با عنوان «شعر و زبان رمزی» آمده است. رمز شعری به سرچشمۀ نخستین کلام در شکل اسطوره‌ای آن که آکنده از مجاز است و نیز نام‌گذاری موجدات در ذات‌شان و بر آنچه می‌تنند باز می‌گردد. رمز شعری پیوستگی دائم ملکوت و تعالی در سرشت دوگانۀ الهی ـ آدمی، انسان است ـ در جدایی و همبستگی‌اش ـ به گونه‌ای که زیباترین نمودهای این ظهور را در آفرینش‌های تازه و شگرف رموز ادب صوفیه دیده می‌شود.

باب اول کتاب، درآمدی بر تصوف اسلامی است. تاریخ تصوف خود بهترین گواه است که صوفیان از اصحاب گرایش‌های سیاسی نبوده‌اند که دین را با سیاست بیامیزند و خویشتن را در میدانگاه حیات سیاسی را درافکنند بادا که حاکمیت دنیوی را هم از آن خود سازند. از آنجا که زهد، محور و بنیان تصوف اسلامی بوده است، بر همین مبنا نویسنده کوشیده تا در ابتدا خاستگاه و تطورات و جایگاه و گفته‌های صوفیان در این‌باره را بررسی کند.

در باب دوم این کتاب به شاعر و روزگار او بررسی‌هایی صورت گرفته است. در ابتدای این باب، روزگار شاعر بررسی شده است. از آنجا که ابن فارض در ایام ایوبیان رشد کرده و پا گرفته، بدیهی است که برای شناخت او باید شاخصه‌های همین عصر ـ که شاعر در آن زیسته و بالیده ـ شناسانده شود و به همین دلیل سخن در ابتدای این باب سخن دربارۀ این روزگار با بیان زوال حکومت فاطمیان و برپایی دولت ایوبیان آغاز شده است. در ادامه مهم‌ترین ویژگی‌های این دوره تحت عناوین جنگ‌های صلیبی، شورش‌های داخلی و افتراق پادشاهان و امیران ایوبی و حیات فرهنگی و مظاهر آن در این عهد بررسی شده است.

در فصل دوم این باب زندگانی شاعر مورد بررسی قرار گرفته است. در ابتدای این فصل پاره‌ای از اسناد تاریخی که مرتبط با تولد و وفات ابن فارض است، بررسی شده است. مباحثی که در این فصل مطرح شده عبارتند از: مخالفان و موافقان ابن فارض، شخصیت و شعر او از خلال اسناد و معاصران ابن فارض. زندگی ابن فارض درپیچیده است به رؤیاهای صادقی که حول دیدار پیامبر دور می‌زند و صوفیان این را لطف و فضیلتی برای خویش می‌شمارند. ابن فارض پیامبر را دو بار در رؤیاهای صادق دیده است. در این فصل بخشی نیز به این رؤیاها اختصاص یافته است. ساحت دیگری که در ابن فارض دیده می‌شود، شهرت خاص اوست به سماع و تواجد که به این مسئله نیز در این فصل پرداخته شده و آرا و اندیشه‌های فقیهان و صوفیان در این‌باره بیان شده است.

فصل سوم این باب اختصاص به دیوان شاعر دارد. نویسنده در این فصل تمام دیوان را گشته و تمام شکل‌های شعری آن مانند قصیده، دوبیتی و موالیا را شمرده و میان شعرهای واقعی ابن فارش و اشعاری که منسوب به نوادۀ اوست، فرق نهاده است؛ همچنین مهم‌ترین شروح دیوان را دیده و نسخه‌های موجود در فهرست‌های کتابخانه‌های مختلف را یاد کرده و در حد امکان کوشیده تا با داوری درست میان این نسخه‌ها، مهم‌ترین و کهن‌ترین آنها را معرفی نماید.

پژوهشگران شعر ابن فارض را بهترین نوع شعر عرفانی وحدت‌گرایی که صوفیان تا دوره‌های اخیر بدان رسیده‌اند، تلقی می‌کنند؛ چنان‌که از دیگرسو این شعر را جولانگاهی وسیع برای مباحثه‌های ادبی ـ عرفانی مقارن در قلمرو شعرهای عرفانی عربی و فارسی در نظر می‌گیرند. باب سوم این کتاب اختصاص به ویژگی‌های فنی و تکنیکی آثار ابن فارش دارد. در فصل اول دربارۀ تلویحات عاشقانۀ آثار او سخن گفته شده است.

استفاده‌ای که ابن فارض از رمزهای خمری در اشعارش می‌کند، جزء مهم‌ترین ویژگی‌های هنری شعر اوست که عمیقاً درآمیخته با مفاهیم و رویکردهای صوفیانه هم هست. فصل دوم این باب اختصاص به بررسی رمزهای شرابی در اشعار ابن فارض دارد.

یکی از ویژگی‌های فنی ـ هنری شعر ابن فارض که باعث تشخص کلام او هم هست، رویکرد مثبت او به صنایع بدیعی و دلدادگی‌اش به انواع آرایش‌های لفظی است. در شعر ابن فارض گرایش‌های شدیدی به آراسته‌سازی و زینت‌گری و صنایع بدیعی وجود دارد؛ به گونه‌ای که بیتی از او نیست که خالی از جناس، توریه یا مقابله باشد. فصل سوم این باب اختصاص به بررسی صناعات بدیعی در شعر او دارد.

باب چهارم کتاب اختصاص به بررسی ویژگی‌های معنوی آثار ابن فارض دارد. شاید بتوان گفت ارجاعاتی که او در شعرش به قرآن و حدیث می‌دهد و نیز اقتباساتی که او از آن دو می‌کند، مهم‌ترین ویژگی صوفیانۀ شعر او به شمار آورد. آنچه این ارجاع‌دهی را تقویت می‌کند و می‌پرورد، رویکرد دینی و عرفانی خود شاعر است. در ابتدای این باب اصطلاحات عرفانی در شعر ابن فارض مورد بررسی قرار گرفته است. جایگاه حقیقت محمدیه در شعر ابن فارض در فصل دوم این باب بررسی شده است. ابن فارض از حقیقت محمدیه سخن می‌گوید و شعرش را با آن خوش‌آهنگ می‌سازد. در واقع این حقیقت ظرفیت عاشقانۀ او را پر کرده و محبتش چنان در او سرشار گشته که تمامی جسم و روحش را از خود ساخته است. ابن فارض در «تائیه کبری» چنان با زبان جمع از این حقیقت سخن می‌گوید که امکان اتحاد با روح محمدی را بهرۀ خواننده می‌سازد.

در فصل سوم این باب، به بیان تمامی ویژگی‌های عرفانی شعر او پرداخته شده است و برای رسیدن به این مقصود، نویسنده دو مسئلۀ مهم و اساسی را بررسی کرده است: توحید صوفیانه و دیدگاه شاعر دربارۀ آن و وحدت شهود و وحدت وجود از دیدگاه ابن فارض.

در فصل پایانی این باب، تنها به بررسی سه حالت والای درونی پرداخته شده که شاعر در دیوان خود بدان‌ها پرداخته است؛ یعنی محبت، فنا و اتحاد. درست آن است که گفته شود این سه، احوال درهم‌پیوسته‌ای هستند که در تجربۀ صوفیانه، درک هرکدام به فهم دیگری منجر می‌شود و به همین دلیل، نویسنده در تحلیل عشق صوفیانه، ناچار به مفهوم فنا هم اشاره کرده و در وقت طرح مفهوم فنا، از اتحاد نیز سخن گفته است.

شعر ابن فارض میوۀ تکامل‌یافتۀ دو ساحت درهم‌تنیدۀ هنر و عرفان است؛ یعنی از یک جهت شعرش دارای سرشتی کاملاً عاشقانه و تمثیلی است که تمامی ویژگی‌های شعر غنایی و خمری را در تعبیرات شاعر از مواجید و یافته‌های شخصی خویش می‌نمایاند و از جهتی دیگر، شعرش آینه تمام‌نمای ویژگی‌های معنایی و معنوی صوفیانه‌ای است که مادۀ اصلی این نوع شعری به شمار می‌آید. خاتمۀ کتاب اختصاص به بررسی تجربۀ شعری و عرفانی ابن فارض دارد.

این کتاب دربارۀ ابن فارض، چند ویژگی خوب دارد که مهم‌ترین انگیزۀ مترجم برای برگرداندن آن به زبان فارسی است. تقریباً همۀ اطلاعات مهم و مفید و اصلی دربارۀ زمانه و زندگی و آثار و شخصیت و شعر و افکار ابن فارش و ارتباطش با بزرگان و نقد و نظر دیگران دربارۀ او در این کتاب آمده و دقیقاً به همین دلیل می‌توان آن را شایسته‌ترین کتاب دانست برای کسی که می‌خواهد هم خود ابن فارض و اشعار و احوال او را دربست و دقیق بشناسد و هم از زمانه و اوضاع و احوال سیاسی و فرهنگی و اجتماعی روزگار او به‌ویژه در مصر اطلاعات دست‌اول و مفیدی داشته باشد.

می‌توان این کتاب را جامع‌ترین اثری دانست که تا به امروز دربارۀ ابن فارض نوشته شده و به زبان فارسی ترجمه شده است. اهمیت دیگر این کتاب، آشنایی ایرانیان با منابع و مآخذی است که متفکرانی دیگر به‌ویژه در جهان عرب و مصر از آنها بهره می‌گیرند و بدان‌ها استناد می‌کنند. منابعی که بخش عمدۀ آنها یا در ایران نیست یا کم است و اگر هست، چندان مورد استفادۀ پژوهشگران ایرانی نیست که از جملۀ آنهاست بخش عظیمی از نسخ خطی کتابخانه‌های قاهره و آثار مطبوع و گمنام دیگری که برای خواننده تازه‌یاب و جذاب است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمۀ مترجم

ضمیمه: شعر و زبان رمزی

باب اول: درآمدی بر تصوف اسلامی

باب دوم: شاعر

فصل اول: روزگار شاعر

فصل دوم: زندگانی شاعر

فصل سوم: دیوان شاعر

باب سوم: ویژگی‌های فنی و تکنیکی

فصل اول: تلویحات عاشقانه

فصل دوم: رمزهای شرابی (تلویحات خمری)

فصل سوم: صناعات بدیعی در شعر ابن فارض

باب چهارم: ویژگی‌های معنوی

فصل اول: اصطلاحات عرفانی

فصل دوم: جایگاه حقیقت محمدیه در شعر ابن فارض

فصل سوم: توحید صوفیانه، وحدت وجود و نظرگاه ابن فارض در باب آنها

فصل چهارم: محبت، فنا و اتحاد

خاتمه: ابن فارض و تجربۀ شعری و عرفانی

منابع و مآخذ

برخی از آثار دگتر محبتی

نمایه‌ها

کشف الابیات عربی

کشف الابیات فارسی