معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

هر قسمتی از هنرها و صنایع دستی ایران به دلیل ویژگی‌هایی مثل گستردگی انواع و پرباری از نظر خلاقیت‌ها و ابداعات به‌کاررفته در آنها می‌تواند موضوع نوشتارها و کتاب‌های متعددی باشد. در این آثار ساختارهای فنی و صنعتی با ویژگی‌ها و نمودهای هنری به هم آمیخته و در نهایت محصولی هنری ـ کاربردی به بار آورده است. بررسی هر کدام از این آثار و دستاوردها بدون درنظر گرفتن یکی از جنبه‌های یادشده، حالتی نارسا و ناقص پیدا می‌کند. صنایع و محصولات تولیدشده برای مصارف کاربردی در زندگی قدیم با مجموعه‌ای از هنرآفرینی‌ها و ذوق‌پردازی‌های شخصی و منحصر همراه بود. هر فرآورده‌ای که در زمان و مکان خاصی تولید می‌شد با سایر نمونه‌های تولیدشده در موقعیت‌های دیگر دارای تفاوت‌هایی بود و دربرگیرندۀ گونه‌ای طراحی و ساخت و پردازش نوپدیدی می‌شد که جدا از کاربرد مشترک آنها از هر کدام اثر هنری مجزا و منحصری به وجود می‌آورد.

دخالت ذوق انسانی در خلق این آثار و توجه به جنبه‌های زیبایی‌شناختی آنها هنگام ساخت، به آنها ارزش و اعتبار خاصی داده و شکل ظاهری‌شان را با وجود ایفای کاربرد و تأمین نیاز روزمره، با مجموعه‌ای از رموز فکری، نشانه‌های تصویری و نسبت‌های خلاقانه همراه می‌کرد. این مسئله تقریباً در همه یا نزدیک به همۀ صنایع هنری و آفرینش‌های فردی و گروهی همچون دست‌بافته‌ها، آثار چوبی (مثل در و پنجرخ و صندوق و صندوقچه)، ابزارهای کشاورزی یا وسایل نقلیۀ متداول در آن زمان، همچنین آثار و اثاث و ابزارهای فلزی اعم از مسی و آهنی و برنزی و بسیاری نمونه‌های دیگر صدق می‌کند.

از بین آثار فلزی، قفل به دلیل دارابودن نوعی رمز عملکرد و درون‌مایۀ رازگون، از اهمیت زیادی در حیطۀ تلفیق جنبه‌های مختلف هنری و صنعتی برخوردار بوده است. آثار این مجموعه در بیشتر زمان‌ها، مقولات مختلفی مثل ابداعات شخصی سازنده در استحکام فرم و بدنه و تأمین اطمینان از این طریق، سهولت عملکرد و برطرف‌سازی نیاز روزمره به بهترین حالت، از طرفی نیز زیبایی و گیرایی شکل ظاهری فرآورده را شامل می‌شده است. شکل ظاهری آثار یادشده در بسیاری موارد افزون بر توجه به تناسب و زیبایی و ارتباط ذوقی بین صاحب یا صاحبان با ابزار و دستاورد مورد استفاده، خیلی وقت‌ها به دلیل نمادپردازی و کاربرد فرم‌ها و شاکله‌های سمبلیک از نظر فکری و روانی نیز دارای اهمیت بسیاری بوده است. استفاده از پیکر حیواناتی مثل شیر، ببر، گرگ، عقاب و سایر گونه‌های نیرومند و تیزروی طبیعت، همچنین علایم تصویری چون گرز، شمشیر، پتک، پیکاه و گاه سپر و کلاه‌خود در قالب گل‌میخ‌ها و نقش برجسته‌های روی قفل، می‌توانند مصداق‌هایی از این تصویرپردازی و حجم‌پردازی نمادین و هنرورانه بر روی ابزار و آثار کاربردی از جمله قفل‌ها باشند.

در این کتاب دو جنبۀ یادشده (علائم و نسبت‌های هنری و گونه‌های کاربردی مبتکرانه) در مقایسه با هم مورد انطباق و بازنگری قرار گرفته‌اند. در روند تحقیق، انواع مختلف قفل‌ها به سه گروه عمده تقسیم شده است: چوبی متصل به درها (قفل‌های کلون‌دار)، فلزی متصل به درها و تعبیه‌شده در صندوق‌ها، و قفل‌های فلزی منفصل (آویز). در معدود کتاب‌ها و تحقیق‌ها دربارۀ قفل‌ها، غالباً از نوع سوم تصاویری ارائه و به شرح کوتاهی دربارۀ آنها پرداخته شده است؛ با وجود اینکه گاه اشاره‌ای گذرا به قفل‌های نوع اول می‌گردد؛ اما تقریباً در هیچ‌یک از آنها بررسی قابل توجهی از قفل‌های نوع دوم دیده نمی‌شود؛ در حالی که این قفل‌ها با تنوع و ساختارهای بسیار بدیع و پربازده، یکی از گونه‌های منحصر و متناسب با مکان کاربرد در برخی محیط‌ها و مناطق به‌ویژه آذربایجان بوده‌اند. در این کتاب با توجه به کیفیت فنی و هنری قفل‌های دیگر، تلاش بر این بوده که در حد امکان قسمتی از خلأ پر شده و شماری از قفل‌های فلزی متصل نیز بررسی شوند. این قفل‌ها در دو جایگاه مختلف یعنی نصب بر پشت درهای ورودی دولنگه‌ای و جاسازی در داخل صندوق‌ها و صندوقچه‌های چوبی و فلزی قدیمی مورد استفاده قرار می‌گرفتند.

در این کتاب ابتدا به پیشینۀ تاریخی قفل‌سازی اشاره شده که در این بخش همچنین به مبحث قفل و کلید در فرهنگ آذربایجان نیز پرداخته شده است. فصول بعدی کتاب به ترتیب به بررسی قفل‌های ثابت چوبی، قفل‌های ثابت فلزی و قفل‌های آویز پرداخته شده است. در پایان نیز برخی از افراد و سازندگان قفل‌های آویز معرفی شده‌اند.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

فصل اول: پیشینۀ تاریخی قفل‌سازی

فصل دوم: قفل‌های ثابت چوبی (کلونی)

فصل سوم: قفل‌های ثابت فلزی

فصل چهارم: قفل‌های آویز

استادکاران و سازندگان قفل‌های آویز

کتابنامه

نمایه