معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

معماری از هنرهایی است که در بطن و متن آن، ادبیات و بسیاری دیگر از هنرها همچون آجرکاری، گچ‌بری، کاشی‌کاری، رسمی‌بندی، کاربندی، مقرنس‌اری، آیینه‌کاری، نگارگری، خوشنویسی و .... جلوه و بروز یافته است و در طول تاریخ ایران، به‌ویژه در دوران صفوی چه‌بسیار معمارانی که خود شاعر یا نویسنده بودند یا از هنرهای دیگر نیز بهره داشتند. بنابراین در معماری با آمیزه‌ای از هنرهای گوناگون مواجهیم و ترکیب و کاربست درست این هنرها با توجه به نوع کاربری فضای موردنظر، شکوه و عظمت مجموعه‌ها و بناها را به همراه داشته است.

از عجایب روزگار آنکه بسیاری از بناهای تاریخی به‌یادگارمانده از سده‌های پیشین، به نام حاکمان و فرمانروایان دورۀ خود شهره‌اند و کمتر نام و نشانی از معماران آنها زبانزد خاص و عام است. این قاعده در یکی از باشکوه‌ترین دوران معماری ایران اسلامی، یعنی دورۀ صفوی نیز برقرار بود و از معماران پاره‌ای از بناهای آن دوره با وجود شهرت آثارشان، اطلاع چندانی در دست نیست. از زمرۀ این شخصیت‌ها «سلطان‌محمد معمار یزدی» است که در دورۀ صفوی، طراحی و معماری مجموعۀ بزرگ گنجعلی‌خان کرمان را عهده‌دار بوده است.

غرض نقشی است کز ما باز ماند                                            که هستی را نمی‌بینم بقایی

مگر صاحب‌دلی کز روی رحمت                                             کند در حق مسکینان دعایی

این ابیات از «گلستان سعدی» که در کاروانسرای مجموعۀ گنجعلی‌خان کرمان نظرها را به خود معطوف می‌دارد، روایت‌گر تلاش و همت جمعی از هنرمندان و معمارانی است که کوشیدند بناهایی متنوع از مسجد و کاروانسرا و آب‌انبار و .... از خود به یادگار بگذارند.

مجموعۀ گنجعلی‌خان کرمان در حدود یازده هزار متر مربع مساحت و در بافت قدیم و مرکز شهر کرمان واقع شده است. ساخت مجموعه‌بناهای به‌هم‌پیوسته، منسجم و در کنار هم در قالب آرامگاهی مثل مجموعۀ بسطام، مجموعۀ شیخ صفی اردبیل یا مجموعه‌های آموزشی و دینی یا بناهای عام‌المنفعه، سنتی دیرینه در فرهنگ و معماری ایران بوده است. به قول زنده‌یاد استاد باستانی پاریزی «از اختصاصات شهر در اطراف کویر یا به تعبیر من «شهرهای بیابانی» یکی این است که سلسله ساختمان‌ها و محلات عمومی تحت عنوان مجموعه در آن شهر می‌توان یافت؛ مثل مجموعۀ ابنیۀ عمادالدین در کرمان، مجموعۀ میرچخماق در یزد، مجموعۀ وکیل در شیراز و مجموعۀ کرمان».

ماهیت و محور اصلی مجموعۀ گنجعلی‌خان کرمان، تجاری و اقتصادی بوده و به دلیل اینکه کرمان در مسیر جادۀ تجارت و بازرگانی به هند و چین قرار داشته، این مجموعه مورد حمایت کامل گنجعلی‌خان حاکم کرمان بوده است. وجود ضراب‌خانه در ضلع شمالی میدان به منظور ضرب سکه برای دادوستد و تسهیل در امور بازرگانی تجار، بر این موضوع صحه می‌گذارد. البته در کنار کارکرد اصلی، میدان گنجعلی‌خان مهم‌ترین مرکز اتفاقات مهم شهر بوده است؛ از یک طرف محل تجمع و حضور مردم برای بازی و شادی، از طرف دیگر تحت نظارت حاکمان و عدلیه‌ها و مکانی برای جزا و سزای رعیت‌ها و تنبیه مجرمان.

آنچه در مجموعۀ گنجعلی‌خان کرمان خودنمایی می‌کند، امضای طراح و معمار است. تاکنون در هیچ بنا و در مورد هیچ معماری، این تعداد امضا و با این مضمون دیده نشده است و از این نظر نحوه و نوع جایگزینی امضاها، منحصربه‌فرد و در نوع خود جای بحث از منظر اعتبار و عیار معمار دارد. متأسفانه تاکنون هیچ نام و نشانی از این معمار برجسته در منابع و اسناد خطی یافت نشده است. این کتاب حاصل برنامه‌ای علمی ـ پژوهشی به منظور شناخت معماران ایران‌زمین است که مجموعه‌مقالات ارائه‌شده در این برنامه، در این کتاب آورده شده است.

فهرست مطالب کتاب:

درآمد

پیش‌گفتار

مقدمه

جستار «پیمون» در کاروانسرا (مدرسه) و میدان گنجعلی‌خان کرمان/ زهره روزبهانی و حامد عادل

رباط زین‌الدین، شاهکار استاد سلطان‌محمد معمار یزدی/ مریم سیدحمزه و بهمن سلطان‌احمدی

تأملی در رَقَم و امضای «سلطان محمد»/ مهدی مکی‌نژاد

طبقه‌بندی بر مبنای عناصر فضایی معماری در حمام‌های بومی ایران با تعقیب ردپای سلطان‌محمد معمار یزدی در حمام‌های شهر کرمان/ محبوبه همت‌افزا و رضا نقی‌زاده

بررسی جایگاه، تزئینات و کتیبه‌های مسجد گنجعلی خان مبتنی بر مبانی اسلامی و شیعه/ سیدمجید هاشمی طغرالجردی و شیماءالسادات مرعشی

شناخت زمینه‌های تأثیرگذار هنرهای بومی منطقۀ کرمان بر نقوش کاشی‌ها در آثار سلطان‌محمد معمار یزدی (مجموعۀ گنجعلی‌خان کرمان)/ مریم زارع‌پور

هم‌نشینی شیوه‌های آرایه‌پردازی مکاتب هرات و اصفهان در برخی بناهای مجموعۀ گنجعلی‌خان کرمان (میدان اصلی، کاروانسرا، حمام و آب‌انبار)/ کامران حسین‌خانی

تأثیر سلطان‌محمد طراح گذار آموزشی کاربندی حمام گنجعلی‌خان بر حمام‌های پس از خود در کرمان/ رضا نقی‌زاده و و محبوبه همت‌افزا

ردپای چوگان در مجموعۀ گنجعلی‌خان کرمان/ حمیدرضا روحی، رضا ریاحیان گهرتی و علی‌جمیل کرمانی

اثر استاد سلطان‌محمد معمار یزدی، آیینۀ تمام‌نمای شخصیت گنجعلی‌خان/ فریبا کرمانی

یادداشت‌ها:

صنعت سلطانی/ محمدعلی معلم دامغانی

سلطان معماری، تقوا و هنر/ سیدمحمدعلی گلاب‌زاده

مقرنس سردر کاروانسرا/ مهدی خیری کرمانی

آلبوم عکس