معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

سفرنامه‌ها و سیاحت‌نامه‌ها از منابع مهم و غنی در شناخت گذشتۀ آدمیان در همۀ ساحت‌های اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، جغرافیایی، آداب و رسوم و .... هستند؛ از سفرنامۀ معروف ناصرخسرو گرفته تا سفرنامۀ شاردن، مارکوپولو، کلاویخو و دلاواله که هر یک به گوشه‌ای از دیده‌ها و شنیده‌های خود را به رشتۀ تحریر درآورده‌اند.

در این میان سیاحت‌نامۀ اولیا چلبی نوشتۀ محمد ظلی بن درویش، سیاح و نویسندۀ ترک عصر امپراتوری عثمانی، به عنوان حجیم‌ترین سفرنامۀ جهان در ده جلد مورد توجه مورخان و نویسندگان جهان قرار گرفته است. اولیا چلبی (1020 ـ 1093 ق) که مشتاق سیاحت و دیدار سرزمین‌های دورونزدیک بود، در رؤیایی خدمت پیامبر اکرم (ص) می‌رسد و در جایی که می‌بایسد «شفاعت یا رسول‌الله» بگوید، سهواً «سیاحت یا رسول‌الله» می‌گوید. پیامبر اکرم (ص) نیز وعدۀ شفاعت و سیاحت به وی می‌دهد. اولیا چلبی بعد از دیدن این رؤیا و با توجه به اینکه مورد توجه سلطان مراد ـ پادشاه عثمانی ـ قرار گرفته است، با تکیه بر سمت‌های حکومتی خود، عزم را جزم می‌کند و سیاحت خود را از استانبول آغاز نموده، مشتاقانه سرتاسر سرزمین وسیع عثمانی، ایران، آسیای مرکزی، روسیه، آفریقا، حجاز و اروپا را سیاحت و یافته‌ها، دیده‌ها و شنیده‌های خود را ثبت می‌کند. حاصل همۀ این سیاحت‌ها، اثری ده‌جلدی است به ترکی عثمانی با عنوان «سیاحت‌نامۀ اولیا چلبی».

اولیا چلبی نویسنده‌ای مسلط به فارسی، عربی و ترکی بوده است و دایرۀ لغات وسیع وی و توجه و دقت در ثبت و ضبط اصطلاحات هر شهر و دیاری ـ از انواع جامه‌ها و انواع و اقسام میوه‌ها و محصولات گرفته تا ثبت تعداد مجالس، مدارس، حمام‌ها و بازارها و بهره‌گیری از آیات و روایات و استناد به کتب معتبر تاریخی ـ و انعکاس این دانسته‌ها در اثرش نشان‌دهندۀ هنرمندی وی در این ساحت است.

سهم ایران از این سفرها، سه سفر است و آنچه در این کتاب آمده، حاصل ترجمۀ بخش‌های مربوط به سفر اولیا چلبی به ایران است. در سفر نخست، عازم ایروان است. وی از طریق قره        ضیاءالدین و ماکو وارد ایران می‌شود و پس از سیر شهرهای مرند و تسوج به تبریز می‌آید و به تفصیل دربارۀ تبریز سخن می‌گوید. سپس رهسپار قومله (خامنه)، مراغه، اوجان (بستان‌آباد)، کهروان ـ که ظاهراً متروکه شده و در حال حاضر چنین شهری در نقشۀ جغرافیا وجود ندارد ـ و اردبیل وارد می‌شود. آنگاه به شرح دریاچۀ اردبیل و کوه سبلان می‌پردازد. سپس به تبریز بازگشته و پس از گذر از خوی، عازم ایروان می‌شود.

وی در سفر دوم خود، برای حل و فصل مسئلۀ نزاع و قتل و غارت پیش‌آمده بین عشیرۀ کرد پنیانش ـ که تحت تابعیت عثمانی است ـ و سلطان‌نشین‌های مرزی ایران، از طریق قلعۀ قطور وارد ایران شده، پس از گذر از قلعه‌های آلباق، قارنی‌یاریق، بردوک و غازی‌قیران وارد ارومیه می‌شود. اولیا چلبی در ارومیه به حل و فصل مسئلۀ مورد مناقشه می‌پردازد. آنگاه به سیاحت خود در آذربایجان ایران ادامه می‌دهد و وصف دریاچۀ ارومیه، شهرهای دومدومی و دمبولی که در حال حاضر نشانی از آنها نیست، اشنویه، سلماس، تسوج، قومله و تبریز می‌پردازد.

اولیا چلبی تا بدین‌جا در آذربایجان سیروسیاحت می‌کند؛ اما پس از اتمام مأموریت خود از تبریز خارج شده و به سوی بخش‌های مرکزی ایران حرکت می‌کند. سلطانیه، قره‌قان، مراغه، هرزویل، سراب، اردبیل، ماسوله، نهاوند، کنگاور، بیستون، همدان، کرمانشاه، قصرشیرین، قزوین، سنندج، قم، کاشان، ساوه، شهر ری، آبادان، خرمشهر و دماوند از مهم‌ترین شهرهایی هستند که او از آنها دیدار می‌کند. وی از شهر ری عازم کرمانشاه می‌شود و سپس وارد خاک عثمانی شده، رهسپار بغداد می‌گردد.

سومین سفر اولیا چلبی به ایران بسیار کوتاه است. وی که به باکو رفته است، با کشتی به گیلان می‌آید و پس از تفرجی کوتاه مجددا به باکو بازمی‌گردد. این سفر تنها یک صفحه از سفرنامه را به خود اختصاص داده است.

آنچه در فهرست این کتاب آمده، تمامی شهرها و روستاهایی نیست که اولیا چلبی به ثبت دقایق و نکات مهم آن پرداخته است، بلکه از شهرها و روستاهای بیشتری در سیاحت‌نامه یاد شده است که در این کتاب تنها شهرهای مهم ـ چه در آن دوران و چه دوران معاصر ـ به صورت تیتر آورده شده است.

گزارش تقریباً مفصل نویسنده از دو مراسم شبیه‌خوانی و مقتل‌خوانی در تبریز و درگزین، که در گذشته شهری مهم و آباد بوده و اکنون روستایی در همدان است، از نکات بارز مطرح‌شده در اثر است. نحوۀ مراودات سیاسی، اوضاع مذهبی و تقابل میان شیعه و سنی آنگاه که پای دو حکومت صفوی و عثمانی در میان است، زبان مردمان، نحوۀ پوشش، نحوۀ تجارت و خریدوفروش و خصوصیات و ویژگی‌های شهرها از دیگر نکات قابل استفاده در اثر است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمۀ مترجم

مقدمۀ سیاحت‌نامه

سفر به ایران

عزیمت از تبریز به ایروان

سفر مجدد به ایران

عزیمت از ارومیه به تبریز و اصفهان نزد شاه عباس

سیاحت دیگر شهرهای ایران