معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

«برنامۀ کمینه‌گرا» بی‌گمان اثری دوران‌ساز است. نوام چامسکی پدیدآورندۀ زایا ـ گشتاری، در این کتاب با نگاهی تیز و تیغی برنده، طرح نظریۀ زبانی را به بازبینی و پیرایش می‌سپارد. زبان‌شناسی زایا ـ گشتاری یا زایشی، رشته‌ای نو در مطالعۀ ذهن و شناخت است که گرچه ریشه‌هایی کهن دارد؛ ولی پدیدآورنده یا احیاگر آن در قرن بیستم، نوام چامسکی بود. زبان‌شناسی زایشی از یک‌سو بر اندیشه‌های کهن تکیه دارد و از سویی دیگر، دستاوردهای علوم در قرن بیستم را به کار می‌گیرد تا چالش‌های کهن را در قالبی سازوار شرح و توضیح دهد: در تاریخ هزاران‌سالۀ مطالعات زبانی همواره اجماع بر این بوده است که زبان کاربردی نامتناهی دارد. می‌توان بی‌شمار جمله گفت و نوشت و فهمید، ولی قانون‌ها یا قواعدی که تعریف‌کنندۀ زبان هستند و نیز ذهن یا مغزی که این قواعد را اجرا می‌کند، چیزی متناهی و کرانه‌مند است. سؤال این بود که چطور چیزی محدود، کاربرد نامحدود دارد. این چالش تا قرن بیستم حل‌ناشده باقی ماند تا اینکه به لطف کشف‌ها و پیشرفت‌های علوم نوین، ابزار ضرروی برای پرداختن به این مسئله فراهم آمد و طرح و نمایی برای چیستی «دانش اهل زبان» پدیدار گشت. هر انسانی فارغ از میزان هوش، سواد، طبقۀ اجتماعی، محیط رشد، رنگ پوست یا نژاد، صاحب توانایی زبانی است. همل کودکان زبانی را که در محیط پیرامون‌شان می‌شنوند، می‌آموزند، بدون آنکه کسی به آنها آموزش دهد یا حتی بدون آنکه خود بدانند که در حال فراگیری زبانی هستند یا آن زبانی که می‌آموزند، چه نام دارد. بچه‌ها در هر جای دنیا که باشند، در زمانی کم و بیش یکسان، بر زبان مادری خود تسلط می‌شوند.

در علم همواره پاسخ به یک پرسش، چند پرسش سخت‌تر تازه می‌آفریند. زبان‌شناسی هم از این قاعده برکنار نمانده است. چامسکی و بسیاری زبان‌شناسان باور داشتند که هنوز نه‌تنها به پایان راه، که حتی به آستانه‌های تحقیقی جدی دربارۀ زبان نرسیده‌ایم. پاسخ به مسئله‌های «توصیف» (بسندگی توصیفی) و «توضیح» (بسندگی توضیحی یا تبیینی) افق‌های دوردست‌تری را گشود. به قول چامسکی «زبان‌شناسی امروزی دوره‌ای را می‌گذارند که با فیزیک در روزگار گالیله قابل مقایسه است. اگر بخت یارمان باشد، بهره‌ای که از این همه پژوهش‌ها می‌بریم، شاید فقط چند پرسش درست باشد. پاسخ‌ها هنوز در راه‌اند». با گذشت زمان، مسئله بر مسئله افزوده شده است. امروزه یکی از پرسش‌های زبان‌شناسان این است که چرا دستگاه محاسباتی ـ یا همان دستورهای زبان در معنای نو ـ که هم از پس چالش تولید نامبهم بالقوه بی‌نهایت برمی‌آید و هم از پس معمای تنوع زبانی و فراگیری زبان، ویژگی‌های نظام‌های فیزیکی طبیعی را از خود نشان می‌دهند.

چامسکی در برنامۀ کمینه‌گرا قدم در راهی نو می‌گذارد: «کمینه‌گرایی یک نظریه نیست، بلکه برنامه‌ای است که می‌تواند بستر و زمینۀ طرح نظریه‌های گوناگون دربارۀ چیستی زبان و چگونگی فراگیری زبان (دستور جهانی) باشد. او قدم به قدم همۀ مفاهیم و ابزارها و برهان‌ها با نگاه کمینه‌گرایی ـ که چیزی جز نگاه گالیله‌ای به طبیعت نیست ـ وارسی می‌کند و دلیرانه، بدیهی‌ترین و پذیرفته‌شده‌ترین انگاره‌های زبان‌شناسی را که حتی در مواردی از طرح‌های ابداعی خود وی بوده‌اند، به پرسش می‌گیرد و هر جزئی از نظریه را در ترازوی کمینه‌گرایی می‌گذارد.

چامسکی در برنامۀ کمینه‌گرا دو نوع کمینه‌گرایی را دنبال می‌کند: یکی کمینه‌گرایی روش‌شناختی است و دیگری کمینه‌گرایی جوهری. کمینه‌گرایی روش‌شناختی، در حقیقت چیزی جدید نیست. مبتکر این نگاه، حکیم قرن نوزدهمی ویلیام اوکام است که اصطلاح «تیغ اوکام» به او منسوب است. کمینه‌گرایی روش‌شناختی همواره در نظریه‌‌پردازی زبان‌شناسی زایشی ـ و البته در همۀ علوم طبیعی ـ جریان داشته است: «هیچ پژوهش‌گری نباید آنچه را که در تجربه جایگاهی ندارد، به نظریۀ خود راه دهد». اقتصاد و کمینگی نظریه‌ها، و بنیان مفهومی محکم برای هر ابزار یا مفهوم کلیدی که در نظریه‌ها ظاهر می‌شود (ضرورت مفهومی) از جملۀ اقتضائات کمینه‌گرایی روش‌شناختی است. این معنا کم‌وبیش از آغاز علم‌ورزی در همۀ زشته‌ها و از جمله زبان‌شناسی راهنمای کار بوده است و بدین جهت مفهوم چندان تازه‌ای نیست. اما کمینه‌گرایی جوهری جنبۀ به‌راستی تازۀ برنامۀ کمینه‌گراست؛ یعنی همین گمان که شاید زبان بشری، فارغ از نظریه‌هایی که برای توصیف و تبیین آن ارائه می‌شود، ویژگی‌هایی از قبیل تقارن، اقتصاد، کم‌کوشی، نا‌هم‌پوشی و .... داشته باشد. برنامۀ کمینه‌گرا مجاهده‌ای است در جهت سنجش ابعاد پنهان و آشکار این گمان.

این کتاب نخستین کتاب کاملاً فنی کلاسیک است که در چارچوب کمینه‌گرایی به فارسی ترجمه شده است. متن اصلی متشکل از چهار مقاله است که به ترتیب فصول چهارگانۀ این کتاب را شکل می‌دهند؛ چامسکی مقاله‌های اول و سوم را با همراهی هاوارد لسنیک تحریر نموده است. فصل نخست، نظریۀ اصول و پارامترها را شرح می‌دهد. نظریۀ اصول و پارامترها، صرفاً سکویی است برای آغاز بحث کمینه‌گرا. مترجم با توجه به منابع فارسی دربارۀ این مبحث، این فصل را خلاصه نموده است. مفاهیم کمینه‌گرا از فصل دوم وارد بحث شده و بنابراین تا آخر کتاب، هیچ‌گونه خلاصه‌سازی انجام نشده است.

فهرست مطالب کتاب:

یادداشت مترجم

دیباچه به مناسبت بیستمین سالگرد انتشار

پیش‌گفتار

فصل یکم: نظریۀ اصول و پارامترها

قصل دوم: ملاحظاتی پیرامون اقتصاد اشتقاق و بازنمود

فصل سوم: یک برنامۀ کمینه‌گرا برای نظریۀ زبانی

فصل چهارم: مقوله‌ها و گشتارها

منابع

واژه‌نامه انگلیسی به فارسی

واژه‌نامۀ فارسی به انگلیسی

نمایه