معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

از آنجا که حکیم نظامی گنجوی از گویندگان و سرآمدان ادب غنایی است، توانسته در آفرینش «پنج گنج» با ابداع در تعبیر، شناخت، آنات، ضرورت‌ها و ویژگی‌های ادب غنایی و خط منحنی ـ از هنر انتخاب بحر و وزن عروضی، گزینش ساختار هنری سخن منظوم تا بهره‌گیری رندانه و استادانه از نکات بلاغی و بیانی چون اطناب، ایجاز، مساوات، قصر و حصر، تشبیه، استعاره، مجاز، کنایه، ایهام و توریه و به‌ویژه مهارت، در دمیدن روح موسیقی به جان کلام منظوم و تصرف شاعرانه در ترتیب ارکان جمله در جهت «خلاف‌آمد عادت» ـ جایگاهی بلند و پایگاهی ارجمند در این نوع ادبی احراز کند و به‌ویژه در چهار گنج نخستین، شاهکاری تقلیدناپذیر پدید آورد؛ چنان‌که حتی در منظومۀ «مخزن الاسرار» نیز که صبغۀ عرفانی دارد، به‌ویژه در توحیدیه‌ها، معراج‌نامه‌ها، مناجات‌نامه‌ها، منقبت‌ها و داستان‌های بیست مقاله، بسی از فنون یادشده را می‌توان یافت.

در توحید و قدرت حضرت حق بدین دو بیت بنگریم:

پرده‌نشین کرد سر خواب را                          کسوت جان داد تن آب را

خنده به غم‌خوارگی لب نشاند                       زهره به خنیاگری شب نشاند

بحر و وزن موسیقایی این دو بیت، چنان است که گویی جان و تمام اجزای بدن آدمی، با آن وزن و بحر هم‌نوا و هماهنگ است. شخصیت‌بخشی به خواب، آب، خنده، ستارۀ زهره، شب و لب، نوعی ابداع در تعبیر است که بر جاذبۀ سخن منظوم می‌افزاید. بر اثر همین سحاری و توان‌گری است که حکیم به یک اثر کلامی و عرفانی، صبغۀ غنایی و جاذبۀ موسیقایی بخشیده است.

با توجه به اهمیت شناخت ادب غنایی که از گسترده‌ترین و شیواترین انواع ادبی است، نگارنده ابتدا نخست انواع ادبی را به‌کوتاهی در این کتاب توضیح داده و سپس به تحلیل ارزش هنری ادب غنایی که لازمۀ ورود به فراخناری پنج‌گنج نظامی است، این مقدمه را سامان بخشیده است.

بخش نخست کتاب اختصاص به تبیین نکات زیبایی‌شناختی و هنری ادب غنایی دارد. در ادب غنایی، یکی از مباحث اساسی، ملازمۀ لفظ و معنی است که در ذات خود از ویژگی‌های هنری برخوردار است. در این بخش ابتدا ملازمۀ لفظ و معنی در پهنۀ هنر حافظ با آوردن شواهدی هنری نشان داده شده با تأکید بر این نکته که هم در عرصۀ لفظ او سر بی‌همسری است و هم در پهنۀ تخیل و اندیشه. از دیگر مباحثی که در این بخش بدان پرداخته شده، می‌توان اشاره کرد به رند کیست و رندی چیست، پیر مغان، شعر در نظر حافظ، وجه تشخص حافظ و .... .

خط منجنی عبارت است تبلور هر نوع زیبایی و هنر در عرصۀ جهان هستی. نغمۀ مرغ شب، نگاه معصومانۀ کودک که هنوز زبان باز نکرده، لالایی مادر، آسمانی گسترده بر فراز کویر و .... از یک‌سو در جهان فیزیک پیام‌آور ادب غنایی است، از سوی دیگر در جهان متافیزیک، پرواز روحانی مولانا در عرصۀ دیوان شمس تبریزی یا ترجیع‌بند هاتف اصفهانی در توصیف احدیت حضرت حق و سیمای پر از وجد و حال عراقی و .... بارقه‌هایی است از ادب غنایی.

در بخش دوم کتاب پنج‌گنج نظامی از منظر هنری بررسی شده و ارزش عنایی و هنری هر یک از آنها تبیین و توصیف شده است. در بخش پایانی نویسنده کوتاه و گذرا به زندگی و آثار نظامی اشاره‌ای کرده و تأثر او از فردوسی و گویندگان پیشین را بررسیده است.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتاری منظوم در اهمیت پنج گنج

مقدمه

انواع ادبی و هندسۀ هر یک

بخش نخست: تبیین نکات زیبایی‌شناختی و هنری ادب غنایی به‌ویژه ملازمۀ لفظ و معنی

بخش دوم: تصویری از پنج گنج حکیم نظامی گنجوی از دیدگاه هنری

شرح احوال و آثار نظامی و تأثر او از فردوسی و گویندگان پیشین