معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

میخائیل باختین (۱۸۹۵ – ۱۹۷۵) فیلسوف و منتقد ادبی، در دورۀ زندگی خود چندان مورد توجه قرار نگرفت؛ اما مجموعۀ آثار او بر چگونگی تفکر ما دربارۀ فرهنگ بصری تاثیر شگرفی گذاشته است. ایده‌های او بار دیگر توجه همگان را به توانایی بالقوه صدای خلاقانه برای واژه‌سازی جلب کرد. او مفاهیمی را طرح کرد که به کلید‌واژه‌های پساساختارگرایی و فلسفه و نقد ادبی تاریخ‌گرایانه نوین بدل شده‌اند؛ اما هنرمندان، مورخان و منتقدین هنری هنوز چنان‌که باید و شاید از آن بهره نمی‌برند. در این کتاب به مفاهیمی که باختین به‌ویژه در آثار متاخر خود مطرح می‌کند، به تحلیل فرهنگ بصری و کارورزی‌های هنری، رابطۀ تنگاتنگ هنر و زندگی، هنرمند در مقام خالق، پذیرش و مخاطب و بافتار / بینامتنیت پرداخته شده است. بدین ترتیب این کتاب واژگان مفهومی جدیدی در اختیار کسانی که به فرهنگ بصری می‌پردازند، قرار داده است ـ ایده‌هایی همچون پاسخگویی، فرجام‌ناپذیری، ناهمگونی زبانی، کرونوتوپ و کارنوال ـ و رویکردی عملی و جدید در تحلیل تاریخی گسست ژانر و ظهور مجدد روایت در هنر معاصر به دست می‌دهد.

دبورا جی هاینز از مفاهیم باختینی برای تفسیر انواع و اقسام هنر از شمایل‌های مذهبی تا نقاشان پساامپرسیونیستی و نوگرایان روسی بهره می‌برد تا نشان دهد چگونه می‌توان با به‌کار گرفتن تفکر باختین در فرهنگ بصری، به بینش‌هایی نو و شاخص دست یافت. در این کتاب برخی از ایده‌های نادیده انگاشته‌شدۀ باختین دوباره در کانون توجه قرار داده شده و او در حکم فیلسوف زیبایی‌شناسی در قابی دیگر قرار می‌گیرد. به همین سبب خواندن این کتاب برای جامعۀ گستردۀ پژوهشگران باختین و همچنین برای دانشجویان و کارورزان فرهنگ بصری ضرورت دارد.

در فصل اول به طور کلی به زیبایی‌شناسی باختین پرداخته شده و این فصل فنی‌ترین بخش کتاب است. فصل با «آتال» سنگی حکاکی‌شده در قرن هجدهم و نوزدهم از منطقۀ کراس ریور نیجریۀ مدرن آغاز شده و به این پرسش می‌پردازد که ما به مطالعۀ کدام زیبایی‌شناسی می‌پردازیم. نظریۀ زیبایی‌شناختی می‌تواند توصیف کند که به هنگام نگریستن چه رخ می‌دهد. این نظریۀ نگریستن صرفاً پدیدارشناختی نیست، بلکه چنانچه از تأریفات باختین هویداست، باید افزون بر این مواجهۀ اصیل یک آگاهی با آگاهی دیگر را توصیف کند. هدف تجربۀ زیبایی‌شناختی و هنر خلاقانه باید دیدن زندگی دیگری از حیث اهمیت و معنای زیستی آن باشد؛ اما نظریۀ زیبایی‌شناختی همچنین می‌تواند به سوی چیزی حرکت کند که باختین «نظریه‌گرایی» می‌خواند. یکی از مهم‌ترین سهم‌بخشی‌های زیبایی‌شناسی باختین به هنر معاصر، تأیید این موضوع است که هنر باید در رابطه‌ای درونی با زندگی وجود داشته باشد؛ زیرا هنر برای هنر، تصنعی بیش نیست.

در فصل دوم به این پرسش پرداخته شده که خلاقیت در عمل چیست؟ فصل با «فرشتۀ رویایی» اثر ام. سی. ریچاردز آغاز می‌شود؛ مجسمه‌ای کوچک که به دقت پرسشی را تبیین می‌کند که باختین بدان پاسخی نداده، اما باید به آن توجه شود. در این بخش به چرخه‌های خلاقیت در زندگی باختین، متعارف و تناقض‌ها در درک ما از خلاقیت و ریشه‌های فلسفی دیدگاه های بافتی در سنت‌های فلسفی یونانی و اروپایی پرداخته شده است.

در فصل سوم به هنرمند و به‌ویژه به رابطۀ خود و دیگری که باختین آن را رابطه‌ای منحصربه‌فرد به شمار می‌آورد، پرداخته شده است. فصل با تصویری از پرفورمنس مارینا آبراموویچ در سال ۲۰۱۰ با عنوان «هنرمند حاضر است» آغاز شده است. هر بحثی در باب سودمندی ایده‌های باختین نباید با شرحی مختصر از درک وی از پدیدارشناسی خود و روابط خود ـ دیگری که باختین با کمک مفاهیم پاسخگویی و امر مکالمه آن را تبیین کرد، آغاز شود. افزون بر این به این موضوع نگریسته شده که چگونه مفهوم باختینی بیرونه‌گی را می‌توان به لحاظ تمایز به گونه‌ای مفید بسط داد؛ مفهومی که به‌خوبی در نظریه فمینیستی منتقل شده است.

فصل چهارم به خود اثر هنری می‌پردازد. اثر هنری متشکل از چیست؟ تلاش یک عمر ایان همیلتون فینلی در اسپارتای کوچک ـ محلی نزدیک ادینبرو اسکاتلند ـ تصویر سرنمون این فصل است. سپس این اثر با محلی کمتر شناخته‌شده در کالیفرنیا یعنی «دریاچه» اثر موریس گریوز مقایسه شده و به این پرسش پرداخته شده که ایده‌های باختین چه چیزی به مجموعۀ تفسیرهای هنرمندان و پژوهشگرانی که در حوزه‌های ژانرهای نو و مطالعات فرهنگی بصری کار می‌کنند، می‌افزاید. بدین منظور ارتباط سه مفهوم اصلی باختینی بررسی شده است: کرونوتوپ، امور معمولی و ژانر که شامل کاربست نظریه‌های او دربارۀ رمان در هنرهای بصری نیز می‌شود.

در فصل پنجم تفسیر باختینی جامعی از هنر کلود مونه در دورۀ خاصی از زندگی این هنرمند ارائه می‌شود؛ یعنی از سال ۱۸۸۴ تا ۱۹۰۸، زمانی که مونه برای هدف نقاشی در مکان‌هایی اطراف مدیترانه سه سفر انجام داد. در این فصل اثر 1884 مونه کاپ مارتن حوالی منتون و اثر ۱۹۰۸ کانال بزرگ، نقاط اصلی حجاب برای تفصیلی که از آثار او ارائه می‌شود هستند. در این بخش نویسنده می‌کوشد نشان دهد چگونه بسیاری از مفاهیم اصلی باختینی ـ پاسخگویی، مکالمه، بیرونه‌گی، کرونوتوپ و فرجام‌ناپذیری ـ به‌ویژه در بافتار تاریخ هنری بسیار مفید هستند.

در فصل ششم ماهیت مخاطب و پذیرش اثر هنری در بافتار تاریخی گسترده‌تری بررسی می‌شود. این فصل با تصویری از «تغییرها» آغاز شده است؛ اثری آنلاین از مارگوت لاوجوی که یکی از پیشگامان هنر دیجیتال بود. در ادامه بحثی مفصل‌تر دربارۀ بافتار تاریخی باختین به همراه تأملات بیشتر درباره پذیرش ایده‌های او مطرح شده است؛ سپس با کمک اثر لاوجوی و همچنین نمونه‌های دیگر هنر دیجیتال، به مبحث ضرورت «زیبایی‌شناسی اخلاقی» در بافتار معاصر پرداخته شده است. این فصل با یکی از پرسش‌های اساسی که هنرمند باید در کارورزی استودیویی از خود بپرسد، پایان می‌یابد: «مخاطب من چیست؟» پاسخ به این پرسش پیچیده تا به بسیاری از عوامل مرتبط با ارزش‌ها، لحظۀ تاریخی، زمان و مکان و حتی تقدیر است. باختین مستقیم به این پرسش‌ها نپرداخته؛ اما جستارهای و کتاب‌هایش می‌آموزد که دربارۀ روابط متقابل اخلاقیات و زیبایی‌شناسی اندیشیده شود.

نتیجه‌گیری کتاب مهر تأییدی است بر این ادعای نویسنده است که ایده‌های باختین مقولاتی بارآور برای اثر خلاقانه و تلاش‌های پژوهشی در اختیار هنرمندان و پژوهشگران معاصر قرار می‌دهد. باختین مرتب واژه‌هایی می‌سازد که ترجمۀ آنها دشوار است. در بخش شرح‌نامه تعریفاتی کاربردی برای اصطلاحاتی که در این کتاب مطرح شده‌اند، ارائه شده است. در بخش کتاب‌شناسی نیز منابع بیشتری معرفی شده که برای خوانندگان علاقمند مفید هستند.

فهرست مطالب کتاب:

سپاسگزاری

مقدمه

فصل ۱: زیبایی‌شناسی باختینی

فصل ۲: خلاقیت و فرایند خلاقانه

فصل ۳: هنرمند

فصل 4: اثر هنری

فصل ۵: بررسی تفسیری: کلود مونه

فصل ۶: بافتار، پذیرش و مخاطب

نتیجه‌گیری

یادداشت‌ها

شرح‌نامه

نمایه