معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

«کنوز الودیعة من رموز الذریعة» میراث تابناکی از متون ادب پارسی است که به خامۀ دلربای ابن ظافر در قرن هشتم قمری به رشته تحریر درآمده است. این کتاب گرانسنگ نمونه‌ای کم‌نظیر از متون ادب تعلیمی است که حلقۀ اتصال متون تعلیم اخلاق ایرانشهری، اسلامی، فلسفی و عرفانی به شمار می‌آید و با وجود ارزش‌های فراوان ادبی تاکنون تصحیح نشده است.

این کتاب گنج‌هایی از دانش و حکمت را دربر دارد که مردمان خردمند و گاه نامبردار در روزگاران پیشین از هر فرهنگ و زبانی برگزیده‌اند و برای فرزندان خویش به میراث گذاشته‌اند. این گنج‌ها اندیشه‌های ژرف انسانی است که سعادت دنیا و عقبای بنی آدم را متضمن می‌گردند. تاریخ تألیف این کتاب با توجه به ترقیمۀ نسخۀ کتابخانه مرعشی و سلطنتی جمادی الاول ۷۶۴ هجری قمری است.

قرائن متنی به تالیف این اثر در روزگار شاه شجاع مظفری اشاره دارد؛ زیرا مؤلف سبب ترجمۀ «الذریعه» را اطاعت از فرمان شاه شجاع مظفری ذکر می‌کند. در اوراق پایانی کتاب نیز از پدرش شمس الدین حسن ظافر و تشویق او در تحصیل دانش و حکمت عملی یاد می‌کند و تربیت علمی خود را مرهون عنایت پدر به خویشتن می‌داند؛ از این‌رو برای ارجاع به نام نویسنده از نام «ابن ظافر» در این کتاب استفاده شده است.

اصل این کتاب در قرن هشتم قمری با هدف ترجمۀ «الذریعة الی مکارم الشریعة» کتاب ارزشمند راغب اصفهانی به رشته تحریر درآمد. ابوالقاسم راغب اصفهانی از دانشمندان نامبردار ایران در قرن پنجم قمری است که کتاب‌های گرانقدری چون محاظرات‌ الادبا و محاورات الشعرا، المفردات فی غریب القرآن، مقدمة التفسیر، تفصیل النشاتین و الذریعه الی مکارم الشریعه از او به یادگار مانده است که تبحر و تسلط او را در علوم قرآنی و ادبی نشان می‌دهند و محققان فراوانی چون ظهیرالدین بیهقی در تتمة صوان الحکمة، سیوطی در بغیة الوعاة، حاجی خلیفه در کشف الظنون و شیخ حر عاملی در اعیان الشیعه اهمیت این آثار را متذکر شده‌اند.

«الذریعة» کتابی است که راغب در تعلیم اخلاق نوشته است و اشارات او به این کتاب در مقدمۀ «المفردات» نشان می‌دهد که این کتاب را باید پیش از «المفردات» نوشته باشد. مشهور است که امام محمد غزالی این کتاب را همیشه همراه با خود داشته است. «الذریعة» شامل هفت فصل است: 1. در احوال انسان و قوا و فضیلت و اخلاق او در ۳۱ باب؛ 2. در علم و عقل و نطق و آنچه بدان متعلق است و اضداد آن در ۴۴ باب؛ ۳. در آنچه تعلق به قوای شهوی دارد در ۱۵ باب؛ ۴. در آنچه تعلق به قوای غضبی دارد در ۱۲ باب؛ ۵. در عدالت و ظلم و محبت و بغض در ۱۲ باب؛ ۶. در بیان مکاسب و صناعت و انفاق و جود و بخل دذ بیست‌ودو باب؛ 7. در بیان افعال در شش باب. راغب اصفهانی در این تقسیم‌بندی، آشکارا متأثر از تقسیمات ارسطویی به واسطۀ آثار مسکویه است که قوای انسانی را سه نوع می‌داند: قوای فکری، قوای غضبی و قوای شهوی. از چیرگی بر این سه قوت، چهار فضیلت متولد می‌گردد: فضیلت حکمت، از چیرگی بر قوای فکری؛ فضیلت شجاعت از چیرگی بر قوای غضبی؛ فضیلت عفت از چیرگی بر قوت شهوی و از وجود این سه فضیلت، فضیلت عدالت پدید می‌آید. راغب اصفهانی این فضایل را به اخلاق و عبادت انسان پیوند می‌زند و فهمی اسلامی از این تقسیم‌بندی‌ها ارائه می‌کند و استشهادات دقیق و فراوان راغب اصفهانی به آیات و احادیث، این کتاب را به نمونه‌ای یکتا در اخلاق اسلامی مبدل می‌سازد که موجب تمایز این کتاب با کتاب مشهوری چون «الادب الدین والدنیا» از ماوردی می‌گردد.

«کنوز الودیعة» مبتنی بر چهار بخش اصلی است: دیباچۀ مترجم، ترجمۀ دیباچۀ راغب، فصول هفت‌گانۀ کتاب و مؤخره‌ای با عنوان خلخال. مقدمه با حمد و ستایش خداوند، منقبت پیامبر گرامی اسلام و اولاد و اصحاب پیامبر بدون ذکر نامشاه آغاز می‌گردد. پس از آن به آفرینش و هدف از خلقت آدم می‌پردازد که همانا خلافت الهی است و پیامبران الهی و حکمای خسروانی برای راهنمایی طبقات مختلف جامعۀ بشری در رسیدن به منصب خلافت الهی و کمال اخلاق انسانی، در طول روزگاران کوشیده‌اند؛ پس از آن نمونه‌هایی از اقوال حکمت‌آمیز پادشاهان عجم، مانند جمشید، کاووس، زال، اسکندر و ... نقل شده است. در بخش دوم، مقدمۀ راغب بر کتاب «الذریعه» ترجمه شده است. در بخش سوم هفت فصل کتاب «الذریعة» ترجمه شده است. بخش آخر کتاب، «خلخال» نام دارد که شامل سه نمط است؛ نمط اول در حِکَم عرب، که سخنانی از پیامبر اکرم خطاب به ابوذر غفاری و ابوهریره و اسامة بن زید و سخنانی از علی (ع) نقل شده است؛ نمط دوم در حِکَم یونان که سخنانی از افلاطون و ارسطو نقل شده است؛ و نمط سوم در حِکَم فرس که شامل سخنانی از آذرباد حکیم و ابن مقفع است. مترجم جز مقدمه و خلخال، چند حکایت کوتاه و بلند تاریخی و تمثیلی نیز آورده است که در کتاب اصلی وجود ندارد.

تصحیح این کتاب بر اساس نه نسخه انجام شده که نسخۀ اساس، در کتابخانۀ دانشگاه تهران نگه‌داری می‌شود. این نسخه به احتمال زیاد در اواخر قرن هشتم یا اوایل قرن نهم نوشته شده است؛ چراکه همۀ نشانه‌های کهنگی و قدمت، از قبیل نوع خط، نظام سطربندی، مسامحه در نقطه‌گذاری و جز آن را داراست.

فهرست مطالب کتاب:

* جلد اول:

دیباچه

مقدمۀ مصحح

دیباچۀ مترجم

دیباچۀ مؤلف

فصل اول: در بیان احوال انسان و قوا و فضیلت و اخلاق او

فصل دوم: در بیان عقل و نطق و متعلقات و اضداد آن

فصل سوم: در بیان آنچه متعلق به قوای شهوی باشد

* جلد دوم:

فصل چهارم: در بیان آنچه منوط و متعلق به قوای غضبی است

فصل پنجم: در بیان عدالت و ظلم و محبت و بغض

فصل ششم: در بیان آنچه تعلق به صناعات و مکاسب و انفاق و جود و بخل می‌دارد

فصل هفتم: در ذکر افعال

النمط الاول: فی حکم العرب

النمط الثانی: فی الحکم الیونانیة

النمط الثالث: فی حکم العجم

تعلیقات

نمایه‌ها

منابع