معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

کتاب «روضة الشهدا» نوشتۀ نویسندۀ بزرگ قرن نهم، حسین واعظ کاشفی از جمله کهن‌ترین مقتل‌های فارسی است که طی پنج قرن از پرخواننده‌ترین و مؤثرترین کتاب‌های دینی و مذهبی در ایران بوده است. این کتاب از چنان شهرتی در جهان تشیع برخوردار است که نسخ آن در تمام کتابخانه‌های جهان اسلام یافت می‌شود و نیز به زبان‌های هندی، دکنی و ترکی نیز ترجمه شده است. ده‌ها مقتل‌نگار به سبک و تقلید از آن اثری را پدید آوردند. نثر ممتاز و جایگاه کتاب در تاریخ ادبی ایران نیز انکارناپذیر است. این کتاب را باید از جمله آثار فرهنگ عامه نیز به شمار آورد؛ زیرا سنت روضه‌خوانی با این کتاب شکل گرفت و تأثیر شگرفی بر تودۀ مردم نهاد و منشأ روایی تعزیه شد. این کتاب چالش‌برانگیز از یک‌سو در میان انبوهع مشتاقان وقایع عاشورا جایگاهی ممتاز یافته و از سوی دیگر اسباب نفی و رد برخی دین‌پژوهان را فراهم آورده است.

ملاحسین کاشفی ملقب به واعظ و کمال‌الدین، در شعر «کاشفی» تخلص می‌کرده و به همین دلیل به کاشفی مشهور شده است. زادگاه او سبزوار است. تاریخ تولدش در آثار و کتب تذکره نیامده است؛ اما تا حدودی می‌توان حدس زد که وی در سال 830 یا کمی پیش‌تر چشم به جهان گشوده است. زیرا وی در سال 860 یا 861 بنا به تصریح فخرالدین علی، به قصد کسب علم و دانش، شهر سبزوار را ترک کرده و در مشهد به واسطۀ یک رؤیا، به شوق دیدار عالمان بزرگ و بزرگان اهل دل به هرات مسافرت کرده و در اولین دیدارش از هرات با دربار تیموریان آشنا شده و پس از چندی با منصب قاضی‌القضاتی به سبزوار بازگشته است. این رفت‌وآمدها و پذیرش منصب‌های دولتی به‌یقین در دوران جوانی رخ داده و می‌توان حدس زد در آن زمان او حدود سی سال از عمر خویش را پشت سر گذاشته بود؛ از سوی دیگر فوت او در سال 910 قمری روی داده و به‌یقین به پیری رسیده است؛ زیرا خود به این موضوع اشاره کرده و در مقدمۀ «روضة الشهدا» از کبر سن سخن می‌گوید.

در تعدادی از آثار کاشفی، علایق شیعی او و ارادتش به اهل بیت کاملاً آشکار است؛ از جمله در پفتوت‌نامه سلطانی، روضة الشهدا، الرسالة العلیة و .... .

کاشفی در علوم مختلف از قبیل تفسیر، حدیث، فن خطابه، انشا، ریاضیات، علوم غریبه و نجوم مهارت بسزایی داشته است. وی در هرات و تحت حمایت امیرعلیشیر نوایی از جایگاه علمی رفیعی برخوردار بود. اما آنچه بیش از همه باعث شهرت او شد، قدرت وعظ و خطابه‌اش بوده است.

واعظ کاشفی شخصیتی علمی بود که در بیشتر علوم وقت طبع‌آزمایی کرده و آثاری از خود برجای گذاشته است. ویژگی دیگر او در امر تألیف، اصرار او بر فارسی‌نگاری است و شاید بتوان ادعا کرد تمام آثار او به زبان فارسی است. مشوق او در نوشتن کتاب‌های متعدد به زبان فارسی، امیرعلیشیر نوایی، وزیر دانشمند سلطان حسین‌میرزا بایقرا و جامی بودند و به همین دلیل بیشتر آثار وی به نام این دو نفر است. از جمله آثار کاشفی عبارتند از: آیینه اسکندری، اختیارات نجوم، اخلاق محسنی، اسرار قاسمی، ده مجلس، بدایع الافکار فی صنایع الاشعار، تحفۀ علیه، رسالۀ حاتمیه، شرح صحیفۀ سجادیه، فتوت‌نامۀ سلطانی، فیض النوال، لب لباب مثنوی، مخزن الانشا، مواهب علیه، مرآت الصفا فی صفات المصطفی، و ..... .

اما «روضة الشهدا» از مهم‌ترین و مشهورترین کتاب‌های کاشفی است. وی این کتاب را به درخواست یکی از اعیان و سادات هرات به نام مرشدالدوله معروف به سیدمیرزا، دامان سلطان حسین بایقرا نوشته و کوشیده کتاب جامعی دربارۀ واقعۀ عاشورا برای فارسی‌زبانان بنویسد.

رویکرد اصلی این کتاب، «ابتلا و بلا» است و بر همین مبنا کتاب از داستان خلقت بر محور بلا شروع شده تا به واقعۀ کربلا می‌رسد. چون اولین بلا متوجه انبیاست، بنابراین کتاب با بیان رنج‌ها و بلاهای انبیا آغاز می‌شود. این کتاب ده باب و یک خاتمه دارد که تنها چهار باب دربارۀ امام حسین (ع) است. باب اول به خلقت آدم، هبوط و ابتلای و انبیا می‌پردازد. روش کاشفی این است که پس از بیان بلاهای انبیا به رسم واعظان به کربلا گریزی می‌زند. باب دوم بیان آزار قریش بر پیامبر از قبیل سنگ‌زدن، شکستن دندان، فروکردن حلقه‌های زره در بدن، ریختن خاکستر بر سر، شهادت حمزه و جعفر و گریز به کربلاست. باب سوم درگذشت پیامبر و حوادث پس از آن و باب‌های چهارم تا هفتم احوال حضرت فاطمه، علی و حسن (علیهم السلام) از ولادت تا شهادت است. باب هفتم مناقب امام حسین (ع) از ولادت تا شهادت و باب هشتم در زندگی و شهادت مسلم بن عقیل است. باب نهم آمدن امام حسین (ع) به کربلا و جنگ امام و شهادت اقوام و یاران اوست. در این باب نظم تاریخی کتاب بر هم خورده است. باب دهم در دو فصل به وقایع بعد از شهادت امام و عقوبت قاتلان حضرت پرداخته است. در خاتمۀ کتاب سلسلۀ نسب امام حسن و امام حسین (علیهما السلام) بیان شده است.

کاشفی در این کتاب رجزهای عربی را که برای فارسی‌زبانان نامفهوم بوده، در کمال استادی و بلاغت به فارسی منظوم کرده است. این کتاب افزون بر مراسم وعظ و روضه‌خوانی، تأثیر مهمی بر هنرهای آیینی نیز نهاد. در نقاشی‌‌های قهوه‌خانه‌ای، تعداد زیادی از روایات در یک اثر دیده می‌شود؛ نقاشی‌های قهوه‌خانه‌ای با موضوع عاشورا اغلب بر اساس این کتاب است؛ از جمله تعدادی از نقاشی‌های حسن اسماعیل‌زاده ـ یکی از مشهورترین نقاشان مکتب قهوه‌خانه ـ با متن این کتاب تطابق دارند.

سبک کلی نثر کتاب، مثل آثار دورۀ تیموری است. عمدۀ شهرت این کتاب به واسطۀ عبارت‌پردزی‌های زیبای آن است. کاشفی در این کتاب بیشتر شیوۀ سعدی در گلستان را در نظر داشته و نثر مسجع سعدی را پیروی می‌کند. جمله‌های آهنگین او موسیقی خاص به اثر بخشیده و می‌توان ادعا کرد آنچه بیش از همه باعث مقبولیت این کتاب شده، جمله‌های شعرگونه و آهنگین به همراه داستان‌پردازی‌های ماهرانه و بهره‌گیری از عناصر داستان است. روش کاشفی در حکایت‌آوری، تفصیل مطالب و شاخ و برگ دادن حوادث با اندرزها، اشعار، احادیث و عبارت‌پردازی با آوردن جمله‌های مترادف است که گاه به اطناب می‌گراید. انتخاب این شیوه به دلیل ماهیت مجلس‌گویی کتاب و برای اثرگذاری بیشتر بر مخاطب است.

با وجود چاپ‌های مکرر و نسخ خطی فراوان این کتاب، این اثر سترگ تاکنون به طور منقح، علمی و انتقادی چاپ نشده است. همین امر مصححان را بر آن داشته تا با اتکا به کهن‌ترین نسخه‌های کتاب، آن را به شیوه‌ای درخور و شایسته تصحیح نمایند. کار تصحیح با توجه به اختلاف فراوان نسخه‌ها کاری دشوار بوده که مصححان کوشیده‌اند در این کتاب انجام دهند. افزون بر تصحیح برای فایدۀ بیشتر کارهای دیگر نیز انجام شده است؛ از قبیل: بررسی مأخذ روایات در متون دینی، ادبی و تاریخی در حد امکان؛ مأخذیابی آیات، احادیث و اشعار و ذکر نام شاعران با اختلاف ابیات در دیوان‌ها؛ در مقدمه‌ای جامع به معرفی کتاب و مؤلف پرداخته شده و دربارۀ مقتل‌نگاری مطالبی مهم ایراد شده و در نهایت فراهم کردن نمایه‌های مختلف برای دسترسی بهتر به متن.

در این تصحیح، نسخۀ خطی متعلق به کتابخانۀ ملی با شمارۀ 3860 نسخۀ اساس قرار گرفته است. این نسخه هفت سال بعد از مرگ مؤلف و نه سال بعد از نگارش کتاب، تحریر شده است. همچنین از چهار نسخه‌بدل نیز برای تصحیح استفاده شده که مشخصات آنها در مقدمۀ مصححان ذکر شده است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

روضة الشهدا و مؤلف آن

روضة الشهدا

تصاویر نسخه‌های خطی

متن کتاب

بسم‌الله

باب اول: در ابتلای جمعی از انبیا علی نبینا و علیهم الصلوة والسلام

باب دوم: در جفای قریش و سایر کفار با حضرت سید ابرار

باب سوم: در وفات حضرت سیدالمرسلین

باب چهارم: در بعضی احوالات حضرت فاطمه (علیها السلام)

باب پنجم: در طرفی از اخبار مرتضی علی (ع)

باب ششم: در بیان فضایل امام حسن (ع)

باب هفتم: در مناقب امام حسین (ع)

باب هشتم: در شهادت مسلم بن عقیل بن ابی‌طالب

باب نهم: در رسیدن حضرت امیرالمؤمنین حسین (ع) به کربلا و محاربه نمودن با اعدا و شهادت آن حضرت و اولاد و اقربا و سایر شهدا

باب دهم: در وقایع بعد از واقعۀ کربلا

فصل اول: در وقایعی که بعد از حرب کربلا مر اهل بیت را واقع شده

فصل دوم: در عقوبات قاتلان حسین (ع)

خاتمه: در ذکر اولاد سبطین و سلسلۀ نسب بعضی از ایشان

منابع

نمایه‌ها