معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

آیا چیزی به عنوان «درام اسلامی» وجود دارد؟ آیا قرآن آن را نهی کرده است؟ این پرسش‌ها همواره در مباحث تئاتر بین‌الملل مطرح بوده‌اند. بی‌تردید پاسخ به این سؤالات قدیمی، مثبت است؛ «نمایش اسلامی وجود دارد» و نویسنده آن را ذیل عنوان «تعزیه» بررسی کرده است.

تعزیه نوعی نمایش آیینی شبیه به نمایش‌های آغازین یونان باستان است؛ اما با بررسی دقیق‌تر ارتباط آن با نمایش‌های اروپایی قرون وسطی و حتی عناصر نمایش‌گونه و تماشایی مراسم آبیدوس مصر که مضمون عمومی مرگ و رستاخیز اوزیریس را به تصویر می‌کشد، آشکار می‌شود؛ چراکه تعزیه هم نیازمند دو عنصر مشارکت و ایمان برای تحقق باورپذیری تئاتری است. در چنین رویدادهایی مسائل دنیوی و آیینی در تخیلی که از نظر داراماتوژی غنی است، درهم تنیده می‌شوند. تعزیه که ابتدا در محوطۀ کاروانسراها اجرا می‌شد، اکنون به عنوان آیینی اسلامی و حتی دقیق‌تر از آن به عنوان نوعی آیین مذهبی شیعی شناخته می‌شود.

نویسنده در این پژوهش کوشیده تا از نظرگاه نمایشی تعزیه را بررسی و دربارۀ خاستگاه و تکامل آن بحث کند. افزون بر این تلاش کرده تا این تحقیق راهنمایی باشد برای کسانی که در آینده دربارۀ تعزیه تحقیق می‌کنند و بدین منظور کتاب‌شناسی تفصیلی منابع فارسی و انگلیسی در پایان کتاب آورده شده است.

فصل اول کتاب، اختصاص به بررسی زادگاه تعزیه دارد. نویسنده معتقد است، ایران زادگاه تعزیه است. این فصل با معرفی مختصر اسلام و ایران و حوادث مرتبط بیا تعزیه آغاز شده است و سپس مراسم آیینی در تمدن‌های مختلف را بررسی کرده و می‌کوشد تا ریشه‌ها و شباهت‌های تعزیه را با این مراسم‌ها تبیین کند.

برای فهم تعزیه به عنوان هنری نمایشی، باید در نظر داشت که بسیاری از عناصر تعزیه همانند طرح، شخصیت، بیان، نمایش و آواز به طور مستقیم از مذهب شیعه اقتباس شده‌اند. بنابراین درک ماهیت این مذهب کاملاً ضروری است. فصل دوم کتاب اختصاص به بررسی اسلام و تعزیه دارد.

به قطعیت می‌توان گفت قالب نمایشی تعزیه که واقعۀ تراژیک کربلا و شهادت امام حسین (ع) را به تصویر می‌کشد، در اواسط سدۀ دوازدهم هجری ظهور کرده است. با وجود این مدارک موجود نشان می‌دهند که معزالدولۀ دیلمی (334 ـ 356 ق) امیر سلسلۀ آل بویه در 352 قمری به مردمش دستور داد تا برای این واقعه عزاداری کنند. فصل سوم اختصاص به بررسی منشأ و روند شکل‌گیری تعزیه دارد.

تمامی نمایش‌های تعزیه بر اساس طرحی اصلی که نمایانگر تعارض میان خیر و شر است، بنا شده‌اند. این تعارض را در تعزیه، مقابلۀ «اولیا» و «اشقیا» مجسم می‌کند. اولیا نامی است که به نیکان اطلاق می‌شود؛ دسته‌ای که اهل بیت پیامبر، پیروان امام علی (ع) و امام حسین (ع) و تمام افرادی را دربر می‌گیرد که برای عدالت می‌جنگند. اشقیا در مقابل اولیا قرار دارند و قاتلان امام حسین (ع) و ستمگران را شامل می‌شود. تعزیه را می‌توان بر اساس موضوع و ویژگی‌های ساختاری متفاوت به چهار دسته تقسیم کرد: پیش‌واقعه، واقعه، گوشه و شبیه مضحک. نمایش‌های تعزیه موضوعی است که در فصل چهارم بررسی شده است.

مراسم تعزیه عمدتاً در فضای باز اجرا می‌شد. بنابراین تعزیه نوعی اثر هنری است که با آیین مذهبی و فضای باز عجین شده، از همان ابتدا توانسته رابطه‌ای نزدیک بین تماشاگران و بازیگران به وجود آورد؛، گرچه این سبک تعامل ابتدایی و در عین حال غنی، ناگزیر با حرفه‌ای‌تر شدن اجراها و با منتقل شدنشان به فضاهای سرپوشیده تغییر یافت. فصل پنجم کتاب اختصاص به اجرای تعزیه و لوازم و جای اجرای آن دارد.

سؤال اصلی در فصل ششم کتاب آن است که آیا مذهب شیعه در تکامل و دگرگونی تعزیه در کشورهای شیعه‌نشین دیگری غیر از ایران نیز مؤثر بوده است یا خیر؟ نویسنده در این فصل به بررسی وجود تعزیه در کشورهایی چون عراق، لبنان، ترکیه و هندوستان پرداخته است.

علاقۀ مردم و حمایت دولت راه را برای رشد و تکامل تعزیه هموار کرد؛ در نتیجه تعزیه در طی دویست سال با شتاب رشد کرد و به نمایشی تمام‌عیار بدل شد و به‌سرعت در سراسر ایران گسترش یافت؛ به گونه‌ای که امروزه در سراسر ایران در ماه محرم، تعزیه‌های بسیاری را می‌توان دید. در فصل هفتم کتاب به اختصار دربارۀ دیروز و امروز تعزیه مطالبی بیان شده و سپس به فردای تعزیه پرداخته شده است. فصل پایانی کتاب اختصاص به بیان فهرستی از مهم‌ترین مجموعه‌های تعزیه دارد.

این کتاب کوششی است برای توصیف و ارزیابی یکی از هنرهای ایرانی و یادآوری بخشی از گذشتۀ مشترک. برای عنوان کتاب «درام اسلامی» به چند دلیل برگزیده شده است؛ مهم‌ترین آن سنت پژوهش دربارۀ تعزیه می‌باشد. در این سنت تعزیه بیشتر به عنوان متنی ادبی دیده شده، نه گونه‌ای نمایشی و درام. در این پژوهش تعزیه به مثابۀ فرمی نمایشی بررسی شده و این از مهم‌ترین نقاط تمایز این کتاب با آثار پیشین است. در این کتاب از سفرنامه‌ها، متون تاریخی، اسناد و سنگ‌نوشته‌ها تا شاهنامه، تعزیه‌ها، مصاحبه‌ها، آثار پژوهشی و .... سخن به میان آمده یا از آنها مطلبی نقل شده است. بخشی از این آثار در اصل به زبان فارسی و بخشی دیگر به زبان‌های دیگر بوده است.

فهرست مطالب کتاب:

گفتار مترجم

پیش‌گفتار: تعزیه از منظر تئاتر

درآمد

فصل اول: ایران: زادگاه تعزیه

فصل دوم: اسلام و تعزیه

فصل سوم: منشأ و روند شکل‌گیری تعزیه

فصل چهارم: نمایش‌های تعزیه

فصل پنجم: اجرای تعزیه

فصل ششم: تعزیه در جهان اسلام

فصل هفتم: تعزیه: دیروز، امروز و فردا

پیوست: مجموعۀ مجالس تعزیه

کتاب‌نامۀ فارسی

کتاب‌نامۀ انگلیسی

کتاب‌نامۀ مترجم

گزیدۀ نمایه