معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

حافظ یکی از بحث‌برانگیزترین شاعران ایران است که به دلیل استفاده از ایهام‌های فراوان و گوناگون، فضایی در شعری پدید آورده که هر کسی می‌تواند بنا بر ذوق، حال روحی یا تمایل فکری خودش برداشتی مستقل از گفته‌های او داشته باشد. از عوام‌الناسی که به دیوانش تفأل می‌زند تا کسانی که سعی می‌کنند در شعر او به دنبال تفسیری ماورائی بگردند. فاصله و تناقض این برداشت‌ها به اندازه‌ای است که گاه به سختی می‌توان باور کرد همۀ این نگرش‌ها در مورد یک نفر و یک شعر واحد ارائه شده باشند.

با وجود فصل مشترک بیشتر گفتگوها حول محور حافظ، بر سر این نکته که حافظ چه گفته و چگونه گفته، کمتر تمرکز شده است؛ البته گاهی صحبت‌هایی در خصوص فنون شعری حافظ مطرح شده که آنها هم بیشتر بر صنایع ادبی متکی بوده‌اند و فقط به این نکته پرداخته‌اند که برای مثال فلان ترکیبش تشبیه مضمر دارد یا تعداد ایهام‌ها در شعرش فلان اندازه است و ..... .

در مواجهه با ایهام‌های حافظ دو نکته گفتنی است: الف) ایهام حافظ فقط به تعریف کلاسیکی که از این صنعت در کتب بلاغی ذکر شده، محدود نمی‌شود. تشبیه و استعاره و ایهام و .... مختص به حافظ نیست و شاید حتی بتوان در برخی موارد شاعرانی دیگر چون خاقانی را از لحاظ برخورداری از صنایع ادبی غنی‌تر از شعر حافظ یافت. اساساً چندپهلویی و چندمعنایی یکی از عناصر تشکیل‌دهندۀ گفتمان ادبی به شمار می‌رود؛ ولی حافظ حتی همان ایهام را با رندانه‌ترین طرز ممکن به کار گرفته است؛ یعنی آگاهانه تلاش کرده هر ایهام را تا حد ممکن با دیگر اجزای شعر پیوند دهد و افقی که در مقابل مخاطب خود می‌گشاید را تا بدان‌جایی گسترش داده که بعضاً تمرکز حواس خودمان را در راه رسیدن به یک جمع‌بندی ساده هم از دست می‌دهیم. ب) ایهام و استعاره از انواع تشبیه به شمار می‌روند. یکی از اساسی‌ترین ارکان صنعت تشبیه، وجه شبه است. پس باید دید چه وجه شبهی باعث می‌شود مثلاً چهرۀ معشوق به ماه تشبیه شود؟ به لحاظ منطقی باید ارتباطی بین وجه شبه و مشبه‌به وجود داشته باشد. بین اشعار فارسی کمتر شعری را می‌توان یافت که به اندازۀ غزل حافظ تعبیرها و تفسیرهای متنوعی را به خودش جلب کرده باشد.

منظور از «بلاغت حافظ» آن بلاغتی نیست که در معنی کلام و فصاحت در الفاظ و چگونگی آنهاست. منظور بلاغتی است که ویژۀ حافظ است؛ یعنی سبکی در گفتار و شعرسرایی که در آن افزون بر مطرح نمودن والاترین مفاهیم انسانی، پیچیده‌ترین و هنرمندانه‌ترین ظرافت‌های هنری نیز اعمال شده است. نگارنده کوشیده تا بابی را بگشاید در جهت دستیابی به نگاهی زیبایی‌شناسانه در برخورد با شعر حافظ و بلاغت کلامش.

تمام کوشش نویسنده بر این بوده که بر وجوهی از شعر حافظ بپردازد که شاید به خط فکری و منش عارفانۀ او ارتباط چندانی نداشته باشند. البته در برخی موارد نیز اگر در معنای شعرش به ابزاری دست یافته که یاری‌دهنده در شناخت زیبایی ساختار کلام باشد، با احتیاط کامل مطرح کرده است. در این کتاب تصحیح زنده‌یاد «پرویز ناتل خانلری» مبنای کار بوده است.

ابتدا در این کتاب، به بحثی دربارۀ بلاغت حافظ پرداخته شده و در بخش اصلی کتاب، نمونه‌هایی از بلاغت در شعر حافظ آورده شده است. در ضمیمۀ کتاب نیز نوشتاری با عنوان «در راستای موسیقی شعر» آورده شده است.

فهرست مطالب کتاب:

بخش نخست: منظور از «بلاغت حافظ» چیست؟

بخش دوم: نمونه‌هایی از بلاغت در اشعار حافظ

پایان سخن

منابع

ضمیمه: در راستای «موسیقی شعر»