معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

مدرنیته مفهومی است که در تاریخ معاصر همواره کانون بحث و نوشتار محققان، نویسندگان و مترجمان قرار داشته و در ایران نیز وضع به همین منوال بوده است، اما تا حدود تفاوت؛ زیرا همواره با واژۀ مدرنیته، مفهوم تجدد نیز به کار می‌رود. در ایران این دو مفهوم یکسان برداشت شده و این خلط مفهومی، تضادهای اندیشه‌ای را ایجاد کرده و دامن زده است. از سوی دیگر رسانه‌ها به عنوان یکی از منابع گفتمانی، نقش مهمی در انعکاس این مفاهیم و مؤلفه‌ها ایفا می‌کنند. آنها از یک‌سو از منابع شکل‌دهندۀ معنا دربارۀ جامعۀ پیرامون هستند و از سوی دیگر، با درج استدلال‌ها و ارزیابی‌های خود دربارۀ موضوعات و مسائل مختلف در شکل‌گیری ذهنیت‌ها پیرامون واقعیات اجتماعی نقش مهمی ایفا می‌کنند. نویسنده در این کتاب ضمن شناخت مرزهای دو مفهوم تجدد و مدرنیته و مؤلفه‌های هر یک از آنها، در صدد بازخوانی مؤلفه‌های تجدد و مدرنیته در نخستین نشریات ایران برآمده است؛ یعنی نشریاتی که در دورۀ قاجار متولد شده‌اند و یکی از پیشگامان معرفی نوآوری‌های مادی و غیرمادی به جامعۀ ایران بوده‌اند. این سؤال مطرح شده که هر یک از مؤلفه‌های تجدد و مدرنیته در مطبوعات ایران دورۀ قاجار چگونه منعکس شده‌اند و طی هفتاد سال تاریخ روزنامه‌نگاری ایران، نحوۀ انعکاس آنها چه تحولی یافته است؟

این کتاب با در نظر داشتن پیشنۀ تاریخی و قابلیت گفتمانی رسانه‌ها در شکل‌بخشیدن به معانی و مفاهیم مرتبط با واقعیت‌های اجتماعی، به بازخوانی مفاهیم، گزاره‌ها و نشانه‌های تجدد در مطبوعات دورۀ قاجار به منزلۀ یکی از ارکان آشنایی ایرانیان با تحولات و محصولات تمدنی دنیای جدید پرداخته است. هدف اصلی اما بازخوانی و بازاندیشی پیرامون مفاهیم و جایگاه تجدد و مدرنیته در مطبوعات عصر قاجار به منظور شناخت شواهد و شاخصه‌های مورد اتفاق تجدد و مدرنیته در کنار شاخصه‌های مورد اختلاف آنها در دورۀ زمانی 1265 ـ 1341 قمری است.

پرسش اصلی این کتاب عبارت است از اینکه مؤلفه‌های تجدد و مدرنیته در مطبوعات دورۀ مورد بررسی چگونه منعکس شده و طی این دوره، چگونه تحول یافته‌اند؟ همچنین برای دستیابی به پاسخ پرسش اصلی، سهم هر یک از مؤلفه‌های تجدد و مدرنیته در مطبوعات دورۀ مورد بررسی و نحوۀ تحول آن طی زمان، چگونگی جهت‌گیری مطبوعات دورۀ قاجار نسبت به هر یک از آنها، دلالت‌ها و شواهد مورد استناد آنها در ارزیابی مؤلفه‌های مربوط به تجدد و مدرنیته و موضوعاتی که در مطبوعات مطرح شده‌اند و می‌توان آنها را در مرتبط با تجدد و مدرنیته دانست، در قالب پرسش‌های فرعی بررسی شده است.

فصل اول کتاب، اختصاص به کلیات دارد که در آن مسئله‌شناسی مؤلفه‌های تجدد و مدرنیته بررسی شده است که شامل مفاهیم، متغیرها، جامعۀ آماری و روش انتخاب نمونه‌ها، نحوۀ استخراج اطلاعات و تحلیل آنها، پایایی و روایی تحقیق، و محدودیت‌های روش‌شناختی می‌شود.

در فصل دوم، مفاهیم، نظریه‌ها و چارچوب مفهومی تبیین شده است. این فصل شامل هشت بخش است. مضمون اصلی بخش اول، شناخت مرز میان تجدد و مدرنیته و استخراج مؤلفه‌های سازندۀ آنهاست. با درنظر گرفتن این مسئله، برای افزایش آگاهی نسبت به این مضامین، هر دو بستر فکری ایرانی و غیرایرانی ابتدا پیرامون مفاهیم تمدن و فرهنگ و سپس دربارۀ تجدد، مدرنیته، مدرنیسم و مدرنیزاسیون مورد بررسی قرار گرفته تا بتوان روایت تجدد و مدرنیته را در مطبوعات دورۀ قاجار بازخوانی کرد. بخش دوم، چگونگی و میزان آشنایی ایرانیان با دنیای غرب که در آن مقطع تاریخی، مدرن تلقی شده است، طی دوره‌های قبل از صفویه تا قاجار به اختصار بررسی شده و همین روند در دورۀ قاجار نیز ادامه داده شده است؛ با این تفاوت که دربارۀ نخستین پیشگامان معرفی جهان مدرن به جامعۀ ایران دورۀ قاجار و چگونگی ارتباطات ایران با دنیای بیرون بیشتر سخن گفته شده است. سپس چگونگی شکل‌گیری روزنامه‌نگاری و تولد مطبوعاتی را که نوین نام گرفته‌اند در جهان و ایران مطرح شده و در جغرافیای ایران، به تشریح ارتباط این امر با سنت روزنامه‌نگاری یا به سخن دقیق‌تر سنت واقعه‌نگاری درباری پرداخته شده است. در خلال این مباحث، ارتباط چاپ و تأثیر آن بر ظهور این پدیده و تحولات فکری و فرهنگی ناشی از آن هم مورد بحث قرار گرفته است. تحولاتی که مطبوعات و روزنامه‌نگاران طی دوره‌های مختلف پادشاهی قاجار پشت سر نهاده‌اند، پیداش ساختارها و نهادهای مربوط به مطبوعات در این دوره‌ها و نقش مطبوعات، به‌ویژه مطبوعات فارسی‌زبان خارج از کشور یا به تعبیر دیگر مطبوعات تبعیدی در تحولات کشور بررسی شده است. در بخش چهارم این فصل با توجه به نقش نویسندگان، روشن‌اندیشان و منتقدان اجتماعی، و نگاهی به تأثیر آن بر جامعه، محور بحث است. در بخش بعد به دیدگاه‌های تجددطلبانه و نوگرایانۀ روشنفکران دورۀ قاجار پرداخته شده و کارکردهایی که برای مطبوعات در بیان و ترویج اندیشه‌های جدد متصور بوده‌اند، بررسی شده است. در بخش ششم وضعیت اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایران دورۀ قاجار مرور شده است. در در بخش بعدی نظریه‌های مرتبط با موضوع از رویکردهای مختلف اعم از رسانه‌ای، جامعه‌شناختی و انسان‌شناختی از منظر متفکران داخلی و خارجی و با نگاهی انتقادی طرح و بررسی شده و جمع‌بندی از آنها با هدف شناخت مضامین مورد استفاده در پیشبرد و تحلیل نتایج پژوهش صورت گرفته است. بخش آخر این فصل دربردارندۀ چارچوب مفهومی است که راهنمای خوانند در بازخوانی مطبوعات و تحلیل نتایج خواهد بود.

در فصل سوم، نمونه‌هایی از مطالب هر یک از نشریات مورد بررسی در جستجوی مؤلفه‌های تجدد و مدرنیته و نحوۀ پرداختن مطبوعات به هر یک از آنها ارائه شده است. تعداد نمونه‌های انتخابی از هر نشریه، از فرمول خاصی تبعیت نمی‌کند و نویسنده کوشیده تا نمونه‌های گویاتر و معرف‌تر را به مخاطب ارائه کند. فصل پایانی کتاب نیز اختصاص به نتیجه‌گیری از مباحث طرح‌شده در کتاب دارد.  

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

فصل اول: کلیات

فصل دوم: مفاهیم، نظریه‌ها و چارچوب‌ مفهومی

بخش اول: مفهوم‌شناسی

بخش دوم: پیشاتجدد ایران؛ بروز و ظهور آن در رسانه‌های همگانی

بخش سوم: پیدایش و تحول روزنامه و روزنامه‌نگاری ایران و نقش آن در تحول ارتباطات

بخش چهارم: نهضت نوگرایی و تجدد ادبی در مطبوعات ایران

بخش پنجم: روشنفکران، نوگرایی و مطبوعات دورۀ قاجار

بخش ششم: وضعیت اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی ایران در دورۀ قاجار

بخش هفتم: نظریۀ شناخت کارکردها و آثار اجتماعی رسانه‌ها و پیام‌های ارتباطی

بخش هشتم: چارچوب مفهومی

فصل سوم: در جستجوی مؤلفه‌های تجدد و مدرنیته

فصل چهارم: نتیجه‌گیری

منابع و مآخذ

فهرست نام افراد

فهرست نشریات

فهرست اصطلاحات