معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

آدمی همواره خواستار درک بهتر جهان و دانستن بن هر چیز و اندیشۀ دینی همچو آمیزه‌ای از اندیشه و احساس، یکی از ابزارهای وی در این راه بوده است. از سوی دیگر اندیشه‌های دینی و در پس آن، آیین‌هایی که دینی نامیده می‌شوند، بخشی از ویژگی‌های زندگی یک مردم را می‌نمایانند. از این‌رو احساس دینی را می‌توان احساس میهنی، منش فلسفی، خردورزی و عشقی که انسان به سرنوشت خود و به آینده‌اش داشته نامید.

می‌توان از سه‌گونه آگاهی دینی نام برد: الف) باور آغازین که در آن جهان را هستارهای دیداری و نادیدنی در فرمان دارند. ب) کیش کهن ویراسته که در آنها هستی در دو دامنه دیده می‌شود: گیتی و مینو. ج) دین خردگرا که در آن دین با بینشی هست که باورمندان به آن پایبند می‌شوند. این بینش، نگرش به جهان و راه و روش زندگی را دربر می‌گیرد. در دین‌های خردگرا، هستی ژرف‌تر و فراتر از جهان گیتیایی و در پیوند با مینو است.

پیش از پدیدآمدن فرهنگ‌های بزرگ، از کاوش‌های باستان‌شناختی برمی‌آید که منش دینی بسی آغازین بوده است. دبیزه‌های (سندهای) زبانی و نویسشی فرهنگ‌های باستانی می‌توانند ما را در یافتن منش آنها راهنما باشند. در جهان باستان فرهنگ‌های بزرگی در میان مردمان سامی و آریایی و نیز در میان یونانیان و چینیان چهره گرفته است. از میان فرهنگ‌های بزرگ آنچه را که بتوان فرهنگ دینی خردگرا نامید، تنها در میان آریاییان و سامیان یافت می‌شود.

این کتاب بیش از هر چیز به بررسی اندیشه‌های دینی پدیدآمده در ایران می‌پردازد. از آن‌رو که اندیشه‌های دینی زاییدۀ پیرامون زندگی و فرهنگ هر مردم است، در گام نخست از آغازین دوران زندگی ایرانیان و پیوند آنان با خویشاوندان و همسایگان تا روزگار هخامنشی سخن آمده است. پس از بررسی اندیشه‌های دینی بنیادین در ایران باستان به‌ویژه دین زرتشت، روی سخن به دادوستد اندیشه‌های ایرانی یا دین‌ها و اندیشه‌های گوناگونی رفته که با ایرانیان سایش داشته‌اند.

 تأثیرپذیری دین‌ها و اندیشه‌ها از یکدیگر، جستار چشمگیری برای دارندگان کیش‌های بزرگ است. برای یک ایرانی چنین چیزی شاید گیراتر باشد؛ چراکه یکی از جستارهای بنیادی در این زمینه، تأثیر یهودیت و مسیحیت از اندیشه‌های دینی ایران است. هدفی که در این کتاب دنبال شده، این است که با به‌کارگیری پژوهش‌های انجام‌شده در این زمینه و با نگاه به نوشتارهای دینی مانند اوستا، تورات، انجیل یا آفرینه‌های فرزانگان یونان باستان، به دادوستد و وام‌گیری اندیشه‌ها از یکدیگر پرداخته شود. کوشیده شده تا از فرای دین‌ها و اندیشه‌ها به آنها نگریسته شود. نگره‌های بیان‌شده در این کتاب تنها با نگاه به چرایی و فرایند تاریخی در روند گردش اندیشه‌های گوناگون پدید آمده است؛ نه به پشتوانۀ باورهای دینی و اندیشگاه‌های گوناگون. به بیان دیگر بنیاد کتاب، پژوهش برابرسنجانه از دیدگاه مردمی و به دور از باورمندی دینی است.

هدف از این کتاب، افزون بر بررسی اندیشه‌های ایرانی، آن است که با برشمردن گواهی‌های کاوش‌گرانه و گاه‌شناختی، رخنۀ این اندیشه‌ها در جهان اندیشه‌های دینی رونمایی و برررسی شود. بر اساس برابرسنجی دینی، برخی اندیشه‌های دینی و نیز ساختار دینی پدیدآمده در برخی کیش‌ها و منش‌های دینی جهان، متأثر از ساختار و اندیشه‌های دینی پدیدآمده در ایران است. نگارنده بر آن بوده که هرچند در نمونه‌هایی فهرست‌وار، نمایه‌های رخنۀ دینی و فرهنگی ایران در فرهنگ‌ها و کیش‌های دیگر را برشمرده یا تشریح کند.

به طور خلاصه می‌توان گفت در این کتاب، ابتدا به بررسی آغازین دوران زندگی ایرانیان و سپس دین ایرانی به‌ویژه نکته‌های برجسته و رخنه‌گر آن پرداخته و سپس زمینه و بنیاد رخنۀ ایران در اندیشه‌های دینی بیان شده است. سپس در بخشی بلند که گرانیگاه سخن است، به رخنۀ گستردۀ ایران در اندیشه‌ها و دین‌ها پرداخته شده است. بهر اسلام و ایران که تا اندازه‌ای از بهرهای گذشته جدا و خودپا بوده، نیز سخنی دارد زمان‌نگر دربارۀ چگونگی درآمدن اسلام به ایران و پیامدهای آن.

فهرست مطالب کتاب:

سخنی با خواننده

فهرست زمانی رویدادها

سرآغاز

آغازین دوران زندگی ایرانیان

ایرانیان و آغاز جنبش اندیشۀ دینی

اندیشۀ ایرانی و آغاز دادوستدها

اندیشۀ ایرانی در میان مردمان

اسلام و ایران

فرجام

واژه‌نامه

نبیگ‌نامه