معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

تمامی اقوام داستان‌ها و افسانه‌های خود را بسان دیگر آثار ادبی‌شان از گزند نسیان محفوظ داشته‌اند. ایرانیان گذشته داستان‌ها و قصه‌هایشان را به دو طریق نگه‌داری می‌کرده‌اند: بعضی از آنها را کتاب می‌ساخته‌اند و بسیاری دیگر را نیز با روایت‌های شفاهی و نقل سینه به سینه محفوظ می‌داشته‌اند. از این‌رو امروزه ما وارث دوگونه از این نوع آثار ادبی هستیم: گونه‌ای که به صورت مکتوب در دسترس است و در قالب کتاب شکل گرفته و دیگری حکایت‌ها و افسانه‌هایی است که بر صحیفۀ دل بزرگان، نقالان و قصه‌گویان نقش بسته است.

نقالی یکی از حرفه‌ها بوده و هر کسی که استعداد آن را داشته، از استادان نقال می‌آموخته و از طریق نقالی امرار معاش می‌کرده است. نقالی در قهوه‌خانه‌ها بیشتر در زمستان و ماه رمضان برپا داشته می‌شد. نقالان جامه‌ها و ابزارهای مخصوص خود را داشتند و تقریباً شش ماه طول می‌کشید تا نقالان زبردست یک دورۀ کامل داستان‌های پهلوانی را از کیومرث تا آذربرزین نقل کنند و هر شش ماه یک بار مراسم «سهراب‌کشی» را برپا می‌داشتند.

«هفت لشکر» کتابی به نثر فارسی عامیانه و به طرز سخن‌پردازی نقالان است. طوماری جامع که همۀ اساطیر ملی و داستان‌های حماسی ایرانی را از آغاز کیومرث تا پایان زندگی بهمن بازگو می‌کند. تاریخ کتابت یگانه دست‌نویس این اثر به دوران ناصرالدین‌شاه بازمی‌گردد؛ اما نشانه‌هایی از فارسی کهن‌تر از عهد قاجار در آن نمودار است.

سبک گفتار این کتاب، کم و بیش همان سبک داستان‌های کهن نقالان و قصه‌گویان چون سمک عیار و داراب‌نامه است؛ چنان‌که بسیاری از اصطلاحات و تعبیرات و تشبیهات آن کتاب‌ها در این کتاب نیز به کار رفته است. این کتاب موافق گفتار عوام تصنیف شده و کاتب آن برخی از لغات را به همان صورتی که در گویش عامیانه تلفظ می‌شود، نوشته است؛ مانند: چه (چو)، رون (ران)، همچه (همچو)، ایرون (ایران)، هومون (هومان)، تیربارون (تیرباران)، پوس (پوست)، فلامرز (فرامرز)، جوب (جوی) و .... .

کتاب گنیجنه‌ای ارزنده از واژگان فارسی عامیانه و اصطلاحات و تعبیرات مختص نقالان و قصه‌گویان است؛ همچون دارشمشاد که چند سنگ آسیا بر آن تعبیه شده و سلاح دیوان است، هفت دانه لعل تهمورثی که دفع‌کنندۀ جادو است، تبرمهره که یکی از ابزارهای جنگی است، دعای باطل سحر که آتش اژدها و افسون جادوان را بی‌اثر می‌کند و .... .

سبک سخن هفت لشکر کمابیش از شیوۀ نگارش وقایع‌نگاران و تاریخ‌نویسان دورۀ صفوی متأثر است و ظاهراً کاربرد بعضی از واژگان ترکی و مغولی‌ای که امروزه در محاورۀ مردم کمتر به کار می‌رود، مانند الخی (ایلخی، رمۀ اسپ)، الچی (ایلچی، سفیر، پیک)، الغار (ایلغار، هجوم) و .... و نیز برخی از لغات عربی‌ای که در گفتار عامیانۀ امروزی معمول نیست؛ مانند قُفّّه به معنی چکاد برج یا منار، سنه به معنی چرت و پینکی، علاقه به معنی دستار سر وصوب به معنی سوی و جهت، نمونه‌هایی از این تأثر است.

هفت لشکر یکی از طومارهای جامع نقالان است و مشتمل است بر بیشتر داستان‌های حماسی و اساطیر ملی ایران باستان که آنان از برای عوام بازگو می‌کرده‌اند. مانند بیشتر آثار نقالان و قصه‌گویان کتابی است به نثر و گه‌گاه آراسته به نظم. نخستین واژۀ متن آن همچون بسیاری از کتاب‌های نقالان واژۀ «اما» است که ظاهراً این خود به تأسی از شیوۀ سخن‌گستری خطبا و مذکران تازی بوده باشد. پس از آن چند عبارت مسجع که در آنها از روایان و ناقلان و سخنوران یاد گردیده، ذکر شده است؛ سپس دربارۀ پادشاهی کیومرث و پیوند او با آدم و شیث بحث شده است. برخلاف شاهنامه در این کتاب، سیامک به دست سیه‌دیو، پس از مرگ کیومرث کشته می شود. در هفت‌لشکر تهمورث پسر سیامک و هوشنگ پسر تهمورث معرفی شده است که اینها نیز موافق شاهنامه نیست. پس از ذکر وقایعی که به هنگام پادشاهی تهمورث و هوشنگ حادث شده است، دربارۀ پادشاهی جمشید بحث شده است .... .

در این کتاب، اساطیر باستانی و داستان‌های حماسی ایران با بن‌مایه‌های داستان‌های عامیانۀ فارسی تلفیق شده است. آنچه در دیگر آثار عامیانه به عیاران مختص است، مانند پیک بودن عیاران، پیاده بودن آنان، بیهوشدارو نوشاندن و شبروی کردن، در این کتاب نیز بیش‌وکم دیده می‌شود؛ گرچه به کثرت آنچه در دیگر داستان‌های قصه‌گویان آمده نیست و همچنین به نظر می‌رسد که پهلوانان و قهرمانان این کتاب همان خصوصیات عیاران را دارند.

در سراسر کتاب هفت لشکر با تأکید شگرف زورمندی، پایداری و شجاعت که پنداری با یکرنگی و جوانمردی پهلوانان ایران ملازمت تام دارد، ستوده شده است و پستی، سستی و بیم که گویا نتیجۀ دورنگی، مکاری و ناجوانمردی دشمنان ایرانیان است، نکوهیده شده است که این خود به طرح خماسی کتاب مربوط است.

در مقدمۀ این اثر، موضوعاتی چون تاریخچۀ نقالی در ایران، هفت لشکر و ویژگی‌های سبک و سیاق آن و روش مصححان در تصحیح و تدوین متن کتاب هفت لشکر مطرح شده است. بخش پایانی کتاب نیز به تعلیقات، فهرست واژگان و ترکیبات، فهرست اشعار، فهرست اعلام و فهرست مراجع و مآخذ اختصاص داده شده است.

نسخۀ خطی «هفت لشکر» با شمارۀ 2983 در کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی نگه‌داری می‌شود. این نسخه یک دورۀ کامل طومار نقالی است که دست‌کم به مدت شش‌ماه نقالان آن را می‌زده‌اند. نقالان دست‌نوشتۀ خویش را اصطلاحاً «طومار» می‌گویند؛ چه آنها به صورت ورق‌پاره‌هایی باشد که مانند طومار درنوردیده گردد و چه به صورت کتاب تدوین شده باشد.