معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

همۀ هنرهای ایران با یکدیگر ارتباط نزدیک متقابلی دارند و همگی الهام فرهنگی مشترکی را بیان می‌کنند، هنر معروف خوشنویسی اسلامی با معیارهای آهنگ، دقت و شکل نمایشی خود، سایر هنرها را آموزش و سامان می‌دهد. لطافت شاعرانه و نبوغ ایرانی برای ساخت ساختمان و آرایش معماری آن، یکی از نیرومندترین جلوه‌های هنری ساکنان این مرزوبوم است. پس از آمدن اسلام به این سرزمین و به سبب ماهیت نمادین نقوش در تفکر ایرانی، توأم با حرمت و نهی ترسیم انسان، جانور و صور طبیعی، سبب گردید تا هنر ایرانی ـ اسلامی از بند لذت مادی و نفسانی جدا گردیده و هنری مجرد در بستری تفکربرانگیز رشد یافته و هنرمند ایرانی به آفرینش آثار زیبایی بپردازد که نمیش بی‌نظیری از اتصال دنیای مادی به افلاک و عالم بالا بود. در قرون اولیۀ اسلامی به تزئینات نمای خارجی ساختمان اهمیت زیادی نمی‌دادند؛ اما کم‌کم هنر ایرانی ـ اسلامی با بهره‌گیری از توان هنرمندان خود و با استفاده از انواع مصالح همچون گچ و سنگ و کاشی و آجر و گاه تلفیق آنها به تزئین نمای خارجی ساختمان پرداختند.

خوشنویسی در ایران مانند دیگر بلاد اسلامی یک هنر مهم و زیربنایی به حساب می‌آمد. الفبای عربی که مصوت‌تر و زینتی‌تر از دیگر خطوط است، به وسیلۀ ایرانیان به اشکال زیبا و حیرت‌انگیزی درآمده بود که معماران خلاق را قادر می‌کرد هر نوعی از خط را در بخشی از مسجد یا زیارتگاه و ... به کار ببرند و حالت روحانی و معنوی آن را دوچندان سازند؛ به طوری که تنوع خطوط، کاربرد مناسب و ترکیب آنها با سایر طرح‌ها و نقش‌ها، جلوه‌های بدیعی از بازتاب وحی الهی و پژواک پیام خداوند را به قلب و روح انسان می‌نشاند.

خط معقلی به سبب محصوربودن، استحکام و استواری خاصی دارد. معقل واژه‌ای عربی بر وزن محفل است و به معنای دژ محکم و جان‌پناه می‌باشد. این خط به نام‌های دیگر همچون خط بنایی، بنّایی، منحصر، مربعی، مستطیلی، گوشه‌دار، متداخل، هزارباف نیز خوانده می‌شود. خط معقلی از خط کوفی منشعب گریده است. خط کوفی ساده (محرر) دارای پنج دانگ سطح و یک دانگ انحنا می‌باشد؛ ولی خط معقلی دارای شش سطح دانگ می‌باشد و هیچ‌گونه انحنایی ندارد. به بیان دیگر حرکات حروف به صورت افقی و عمودی بوده و گردش‌ها به جای انحنا با زاویۀ 90 درجه تغییر جهت داده و حروف شکل می‌گیرد. نکتۀ حائز اهمیت در این خط، تناسب بین خط و زمینه می‌باشد. تیرگی خط را سواد و روشنی خط را بیاض می‌گویند. به عبارتی دیگر فاصلۀ میان دو مربع تیره بیش از یک مربع روشن نیست و برعکس، یعنی در محل تغییر جهت یا تغییر شکل حروف حداکثر می‌توان از چهارخانۀ 2*2، سه خانۀ آن را برای زمینه یا خط به حساب آورد؛ یعنی پرکردن چهار خانۀ 2*2 برای خط یا زمینه اشتباه خواهد بود.

این کتاب به پیشینۀ مختصر نقش و خط در معماری ایرانی ـ اسلامی و سپس تشریح خط معقلی و حضور آن در معماری این مرزوبوم پرداخته است. تعریف زمینۀ کار و محدودۀ خط معقلی، آشنایی با رسم الخط آن و تنوع نوشتاری حروفش در قمست بعدی این اثر است. ترکیب حروف و ایجاد کلمه و پس از آن جمله‌نویسی از ترکیب کلمات، انواع کتیبه از جملۀ ساده، متوسط، متداخل و پیچیده در مراحل مختلف از نقش چهارخانه (شطرنجی) تا نقش آجرکاری و اجرا از قسمت‌های دیگر این کتاب می‌باشد.

ترکیبات انتهایی حروف در معقلی، ایجاد انواع سایه در خط معقلی، شامل سایۀ ساده، سایۀ مایل و سایۀ گردشی در بخش‌هایی از این اثر آمده است.

آنگاه به مبحث سه‌بعدی‌سازی و انواع آن پرداخته شده که شامل سه‌بعدی ساده، سه‌بعدی سایه‌دار، برجسته‌سازی، سه‌بعدی مایل عمیق (جنرال) و ویژگی‌های خط معقلی از جمله مطالب این قسمت است.

در ادامه آشنایی با خط بنایی و رسم‌الخط آن آمده و پس از آن بررسی خط بنایی در کتیبه‌نویسی از مطالب پایانی این کتاب است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

خط معقلی

نگارش خط معقلی

زمینه یا محدودۀ کار معقلی

رسم الخط حروف معقلی

نوع ساده

نوع متوسط

نوع متداخل

نوع پیچیده

سایه در خط معقلی

سایه ساده

سایه مایل

سایه مایل در جهت خواندن کلمات و حروف

سه‌بعدی‌سازی

سه‌بعدی ساده

سه‌بعدی سایه‌دار (برجسته)

برجستۀ سه‌بعدی

سه‌بعدی مایل عمیق (جنرال)

سه‌بعدی مایل کوتاه (کابینت)

ویژگی‌ها

خط بنایی

رسم‌الخط حروف خط بنایی

منابع