معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

چاپ و انتشار سفارت‌نامۀ میرزا محمدعلی خان شیرازی به دو دلیل اهمیت دارد؛ یکی آنکه سفرنامه و سفارت‌نامه‌نویسی تا دورۀ ناصری امری رایج و معمول نبوده و جز معدود آثاری از این دست متعلق به نیمۀ نخست عهد قاجار باقی نیست. بنابراین این اثر می‌تواند بر ادبیات سفرنامه و سفارت‌نامه‌نویسی آن دوره بیفزاید. دوم آنکه میرزا محمدعلی خان در تصویب معاهدۀ دوم ارزروم و معاهدۀ بازرگانی در دورۀ محمدشاه نقش مهمی داشته و این اثر ارتباطی مستقیم با تصویب این دو معاهده دارد. مطالعۀ این سفارت‌نامه می‌تواند در روشن‌کردن هرچه بیشتر روند تصویب و سرانجام این دو موافقت‌نامه لازم و مهم شمرده شود.

محمدعلی خان در شیراز متولد شد. سال تولد او را 1186 ذکر کرده‌اند. او فرزند آقا محمداسماعیل استاد، رئیس صنف بزازها و بزرگ اصناف شیراز و برادرزادۀ میرزا ابوالحسن خان ایلچی و از خاندان اعتمادالدولۀ فارس بوده است. او صاحب فضل و آگاه به علوم قدیمه بوده، خطی خوش داشته و از تحصیلات مناسب درباریان آن روزگار بهره برده بود. محمدعلی خان زبان فرانسه را آموخت و چندی هم در هندوستان به سیاحت پرداخته است. همراه با میرزا ابوالحسن‌خان در عهد لویی هجدهم، طی سال‌های 1234 ـ 1235 از راه استانبول و وین به مأموریت سیاسی به فرانسه و انگلستان سفر کرد. این مأموریت به دلیل جلب حمایت انگلیسی‌ها صورت گرفت که پس از سقوط ناپلئون، ایران در نظرشان دیگر آن اهمیت حیاتی پیشین را نداشت. او که پاریس را پس از سقوط ناپلئون و در عهد اعدامۀ سلطنت خاندان بوربن سیاحت می‌کرد، چنان تحت تأثیر آن شهر قرار گرفت که شعری در مدح آن شهر سروده است. پس از بازگشت از سفر اروپا که او افزون بر سیروسیاحت، منشی‌گری سفارت را نیز عهده‌دار بوده، در وزارت خارجۀ تازه‌تأسیس به امر رسیدگی به هیئت‌های خارجی در تهران گمارده شد.

میرزا محمدعلی خان به عنوان پنجمین وزیر خارجۀ ایران و نخستین وزیر خارجه در عهد ناصرالدین شاه شناخته شده است. هم‌زمان با عهده‌دار بودن وزارت خارجه، ریاست دارالفنون نیز به او محول شد و وی نخستین رئیس دارالفنون بوده است. از آنجا که در ابتدای تأسیس دارالفنون سروکار معلمان اروپایی در ادارۀ امور مدرسه با وزارت خارجه بوده و وزارت خارجه به چنین اموری رسیدگی می‌کرده، محمدعلی خان هم‌زمان با وزارت خارجه، ریاست دارالفنون را نیز باید عهده‌دار می‌بود که البته یک‌ماه و اندی بیش نپایید و او در 18 ربیع‌الثانی 1268 درگذشت.

در مقدمۀ کتاب کوشیده شده بر اساس مدارک و منابع این شخصیت کمتر شناخته‌شدۀ قاجاری معرفی شود و همچنین به بررسی نقش حساس او در معاهدۀ دوم ارزنةالروم پرداخته شده است. از او که در سایۀ عموی ناتنی ـ میرزا ابوالحسن‌خان شیرازی ـ محو شده و از نظرها به دور مانده، در منابع قاجاری به‌ندرت و گاه به بدی یاد شده است. در جریان تصویب عهدنامۀ ارزروم، او را خیانت‌پیشه و رشوه‌خوار خوانده‌اند. از این‌رو مصحح کوشیده تا نقش میرزا محمدعلی خان را در روند تصویب این عهدنامه در حد امکان به طور دقیق مورد بررسی قرار دهد.

نسخۀ دست‌نویس این اثر و همچنین تصویری که از میرزا محمدعلی خان شیرازی در این کتاب آمده، از مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه به دست آمده است. افزون بر اشارات بسیار به اسناد این مجموعه، گزارش مربوط به اقامت میرزا محمدعلی خان در استانبول و گزارش کوتاهی از او از رویدادهای انقلاب 1848 م در فرانسه از این اسناد نقل شده است. گزارش نخست از آن‌رو آورده شده که با شرح سفر وی به فرانسه پیوند می‌خورد و گویی فصلی است از سفارت‌نامۀ او. جالب آنکه هر دو گزارش برای حاجی میرزا آقاسی نوشته شده؛ چراکه حاجی از او خواسته بود جزئیات مأموریتش را برای او بازگو کند. گزارش دوم نشان از توجه میرزا محمدعلی خان به انقلاب مهم فرانسه دارد که منچر به سقوط نظام سلطنت و روی کار آمدن دولت جمهوری دوم فرانسه شد. او شاید تنها ایرانی باشد که شاهد عینی ناآرامی‌ها بوده و شرحی هرچند بسیار کوتاه از آن اوضاع ارائه کرده است. افزون بر این، این شرح کوتاه می‌تواند مؤخره‌ای بر سفارت‌نامۀ وی باشد؛ چراکه این اتفاق تقریباً پس از مأموریتش در فرانسه روی می‌دهد و یکی از دلایل ناکامی سیاسی مأموریتش محسوب می‌شود.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

مقدمه

1. نقش میرزا محمدعلی خان شیرازی در معاهدۀ دوم ارزنة الروم

2. مأموریت فرانسه

3. سفارت‌نامۀ فرانسه

گزارش میرزا محمدعلی خان شیرازی از اقامت در استانبول

روزنامۀ سفارت میرزا محمدعلی خان شیرازی به فرانسه

گزارش میرزا محمدعلی خان شیرازی از انقلاب 1848 م در فرانسه

تصاویر

فهرست اعلام