معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

افسانه‌های پهلوانی یکی از انواع مهم ادبیات داستانی در جهان است. این نوع ادبی در ایران، قصۀ خیالی منثور یا منظومی است که به وقایع غیرعادی یا شگفت‌انگیز توجه می‌کند و ماجراهای عجیب و غریب و عشق‌بازی‌های اغراق‌آمیز یا اعمال سلحشورانه را به نمایش می‌گذارد. این افسانه‌ها بیشتر قصه‌های خیالی است که جنبۀ سرگرم‌کنندگی دارد.

افسانه های پهلوانی قصه‌هایی را روایت می‌کنند که سراسر نبرد اغراق‌آمیز پهلوانان و قهرمانان واقعی و تاریخی یا خیالی را با عناصر خارق‌العاده به تصویر می‌کشند. این نوع افسانه‌ها میان اسطوره و واقعیت معلق‌اند؛ مانند سمک عیار، اسکندرنامه، ابومسلم‌نامه، امیرارسلان، حسین کرد شبستری، حمزه‌نامه، حملۀ حیدری. این افسانه‌ها آمیزه‌ای از عشق و عیاری است. افسانه‌های پهلوانی بوطیقای خاص خود را دارند؛ نه حماسی‌اند و نه عاشقانه.

هدف از این تحقیق، بازشناسی، معرفی و تجزیه و تحلیل افسانه‌های پهلوانی ایران، بررسی سیر تحول و تطور این نوع ادبی در بستر تاریخی و اجتماعی، نشان دادن جایگاه و ابعاد هنری افسانه‌های پهلوانی فارسی و پیشنهاد استفاده از این ظرفیت‌های ناشناخته و ارزشمند در هنرهای سینما، تئاتر و پویانمایی است.

ابعاد هنری این گونه متون داستانی عامیانه تا به حال هم برای جامعۀ ادبی و هم برای جامعۀ هنری ناشناخته و پوشیده مانده است. این پژوهش از این ارزش‌های نهفته پرده برمی‌دارد و به هنرمندان و هنرپژوهان، اطلاعات ارزشمندی ارائه می‌کند و می‌تواند الگویی برای دیگر تحقیقات بین رشته‌ای از جمله هنر و ادبیات باشد.

برخی از افسانه‌های پهلوانی مورد مطالعه در این پژوهش، در کتاب‌ها و مقاله‌های جداگانه و به شکل پراکنده معرفی یا تجزیه و تحلیل شده‌اند؛ اما این نوع ادبی مهم و سرشار از اطلاعات تاریخی، اجتماعی، داستانی و هنری هنوز در قالبی واحد و منظم دسته‌بندی و معرفی نشده است. با اینکه امروزه در دنیای هنر، بازآفرینی و بازنگری و به‌روزکردن افسانه‌ها و رمانس‌ها و در کل فرهنگ عامه به شیوه‌های مختلف مورد توجه هنرمندان و هنرپژوهان جهان قرار گرفته است، در ایران هنوز بسیاری از نمایش‌نامه‌نویسان یا برنامه‌ریزان ادبیات کودکان و نوجوانان از ظرفیت‌های سرشار این نوع ادبی برای بازسازی و به‌روزکردن جنبه‌های مثبت این نوع داستانی اطلاعات کافی ندارند یا چنان‌که باید و شاید به اهمیت و جایگاه ارزشمند آن اعتقاد ندارند. اهمیت این تحقیق آن است که در کل، یک نوع ادبی پربار و برگ را بررسی و نظریه‌پردازی می‌کند و ابعاد گوناگون ادبی، هنری و مردم‌شناختی آن را نشان می‌دهد.

روش تحقیق، کتابخانه‌ای و به شیوۀ تحلیل محتوا از طریق توصیف است. جامعه آماری ۶۰ افسانۀ پهلوانی منظوم و منثور از ابتدا تا پایان دورۀ قاجار است و بررسی و تحلیل هر افسانه شامل شش بخش می‌شود:

1. معرفی داستان شامل: معرفی اثر و ارزش آن، پدیدآورنده، نسخه‌ها، ساختار اثر و موضوعات؛

2. گزارش داستان شامل: چکیدۀ روایی اثر که جامع و گویای محتوا و داستان باشد؛

3. جنبه‌های داستانی شامل: عناصر داستانی (پیرنگ، زاویۀ دید، شخصیت و شخصیت‌پردازی، زمان و مکان) و خصلت‌های روایی و ویژگی‌های داستانی (داستان در داستان، طرح مدور یا خطی، روابط علّی و معلولی، تکرار جنبه‌های شگفت‌آوری، تقارن‌ها، حوادث، ناتمام بودن داستان‌ها، ناهماهنگی وقایع و حوادث، تصادف، اغراق) و بن‌مایه‌ها؛

4. جنبه‌های زبانی و ادبی شامل: بررسی زبان ادبی و عامیانه یا روایی و نقالی، مسائل دستوری، اصطلاحات، مثل‌ها و واژگان عامیانه، گزاره‌های قالبی، زبانزدها (کنایات، سوگندها، ناسزاها، شوخی‌ها، تهدیدها) توصیفات (صحنه‌ها، اشخاص، مکان‌ها)، آیات، احادیث، اشعار، اغراق‌ها؛

5. جنبه‌های اجتماعی شامل آداب و رسوم، آیین‌ها، خوراک و پوشاک، نظام اداری و اجتماعی، باورها، معماری و هنر، مشاغل، اشارات دینی و مذهبی و فرق و مذاهب؛

6. نمونۀ اثر شامل: گزیده‌ای دو تا چهار صفحه‌ای از اثر تا خوانندگان بتوانند با متن و نثر و نگارش آن آشنا شوند.

در پایان نمایه‌ای شامل فهرست محتوای کتاب‌ها فراهم آمده تا خوانندگان بتوانند به محتوای آثار بهتر دسترسی داشته باشند و هم پژوهشگران در مطالعات خود از آن استفاده کنند.

افسانه‌ها بر اساس دو حوزۀ منظوم و منثور و در هر بخش بر اساس حروف الفبای نام اثر تنظیم شده است. مبنای انتخاب، افسانه‌های چاپ‌شدۀ موجود یا در دست چاپ بود. در بخش متون نظم مبنای انتخاب، آثار پهلوانی بعد از شاهنامه می‌باشد؛ زیرا دربارۀ شاهنامه بسیار نوشته‌اند و داستان‌های آن معرفی شده است.

در پایان کتاب نمایۀ جامعی از فهرست ضرب‌المثل‌ها، کنایات، استعاره‌ها، تشبیهات، ناسزاها و دشنام‌ها، نفرین‌ها، گزاره‌های قالبی (آغازین، میانی و پایانی)، سوگندها و .... برای دسترسی بهتر خوانندگان و پژوهشگران به اطلاعات زبانی، ادبی و فرهنگی تهیه شده که به صفحات اصلی منابع ارجاع داده شده است که الزاماً این موارد ممکن است در این کتاب ذکر نشده باشد.

هدف این کتاب، معرفی افسانه‌های پهلوانی بعد از شاهنامه و ادامۀ این سنت بعد از فردوسی و اغلب در میان مردم است که شاید برخی آثار آنچنان که باید معرفی نشده باشند و اگر معرفی شده، بسیار کلی و از دور است. محتوای آثار چنانکه یاد شد، معرف اطلاعات ریز و دقیق از آثار است که زمینه‌ها و منابع تحقیقات بعدی را فراهم می‌کند.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

بخش اول: درآمدی بر افسانه‌های پهلوانی ایرانی

بخش دوم: افسانه‌های منثور

بخش سوم: افسانه‌های منظوم

نمایه‌ها

فهرست منابع