معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

در این کتاب دو هدف اصلی دنبال شده است که یکی جنبۀ نظری دارد و دیگری جنبۀ علمی. هدف نخست نشان دادن این است که شعر فارسی را می‌توان جدا از دیگر کاربردهایش، همچون ابزاری برای تشخیص چگونگی تلفظ برای از واژه‌ها به کار برد. برای رسیدن به این هدف، سروده‌های شاعران پارسی‌گوی از آغاز تا حملۀ مغول که معمولاً سرآغاز یا پایان محدودۀ پژوهش‌های تاریخی و ادبی قرار می‌گیرد، بررسی شده و برای تشخیص دادن تلفظ واژه‌ها از نظم بهره جسته شده است. به سخن دیگر، وزن و قافیه و بدیع وسیله قرار گرفته برای دریافتن چگونگی تلفظ پاره‌ای از واژه‌ها؛ واژه‌هایی که نظم می‌توانست بخشی از تلفظ‌شان را بازنماید.

هدف دوم این پژوهش آن است که آگاهی‌های به‌دست‌آمده از چگونگی تلفظ کلمه‌ها، تا آنجا که ممکن است در متن‌شناسی به کار گرفته شود که ابعاد گوناگونی چون تصحیح متن، شرح‌نویسی، درست‌خوانی، لغت‌شناسی و همانند آن دارد. شاید در نگاه نخست کمی بلندپروازانه به نظر آید؛ اما در این کتاب نشان داده شده که با آگاهی از اینکه واژه‌ای در زبان شاعری چگونه تلفظ می‌شده است، چه لغزش‌های بزرگی در کار مصححان آشکار می‌گردد و چه ملاک‌های استواری برای درست‌خوانی و متن‌پژوهی و دیگر زمینه‌های وابسته به دست می‌آید. افزون بر آن، می‌توان از اشتباهات مشابه آینده نیز پیشگیری کرد.

بنابراین نخستین فایدۀ این پژوهش آن است که تصور معمول را دربارۀ پاره‌ای از تلفظ‌های فارسی دری دقیق‌تر می‌کند و تودۀ دانسته‌های زبانی‌ای را که معمولاً در ذهن پژوهشگران آشنا با زبان و ادب فارسی شکل می‌گیرد، به آگاهی‌های دارای جزئیات بدل می‌سازد و تا حد امکان اظهارنظرهای حدودی و تخمینی را به گزاره‌های مرزبندی‌شده دگرگون می‌کند. دیگر اینکه اهمیت توجه به ویژگی‌های آوایی را در متن‌شناسی نشان می‌دهد و به اثبات می‌رساند، آن هم به گونه‌ای روشمند و کارآمد و به دور از حدس‌های شخصی مبتنی بر شم و سلیقه و لهجۀ مادری.

قلمرو این پژوهش، شعر فارسی دری است از آغاز تا حملۀ مغول؛ اما از آنجا که در تحولات آوایی زبان، گاه جغرافیا از تاریخ مهم‌تر می‌شود، به برخی از متون بیرون از این محدودۀ تاریخی نیز توجه شده است. برای نمونه می‌شد هیچ سخنی از مولانا و سعدی به میان نیاید؛ اما با پرداختن به این دو شاعر، نشان داده شده که چگونه در یک عصر واحد تفاوت جغرافیایی به تفاوت‌های آوایی منجر شده است. سعدی قاعدۀ دال و ذال را رعایت کرده است؛ اما مولانا و برخی از پیشینیان خراسانی او چنین نکرده‌اند. بنابراین گاهی نویسنده از چارچوب زمانی کتاب بیرون رفته است.

نحوۀ ارائۀ آگاهی‌های آوایی در این پژوهش پس از مباحث بنیادی که در ابتدای کار آمده، بدین صورت است که ابتدا مقوله‌ای تعیین شده و پس از توضیحات چند دربارۀ آن، شواهد منظوم مربوط بدان به ترتیب تارخی به دست داده می‌شود و مورد بررسی قرار می‌گیرد. در بررسی‌ها کوشیده شده تا نگاه توصیفی فراموش نشود و انواع تفاوت‌ها و همانندی‌ها که در زبان شاعران مشخص می‌شود، مطرح گردد و اگر قرینۀ استواری به دست آمد، بر اساس آن به دوره‌ها یا منطقه‌های تحول برخی از صورت‌های آوایی اشاره شود.

در هر یک از بخش‌های این کتاب، بعد از آنکه تلفظ قطعی یک صورت آوایی در یک دیوان یا یک منطقه یا دوره مشخص شده، به یادکرد بیت‌هایی پرداخته شده که در تصحیح، شرح، درست‌خوانی یا حرکت‌گذاری آنها لغزش‌هایی صورت گرفته است. این دست از مطالب صرف‌نظر از ارزش‌های گوناگونی که دارد و عملاً پاره‌هایی اصلاح‌شده یا حتی احیاشده از متن‌های منظوم فارسی را در اختیار خواننده می‌گذارد، ارتباط تنگاتنگی با مطالب قبلی دارد و گواهی است بر درستی و قطعیت یافته‌هایی که پیش‌تر ارائه شده است.

این کتاب کامل‌ترین و کلان‌ترین پژوهشی است که دربارۀ مباحث آوایی شعر کهن فارسی انجام شده و از معدود تألیفات مبتنی بر استقرای تام به شمار می‌رود. نویسنده بر پایه وزن و قافیه و صناعات بدیعی، تفاوت‌ها و اشتراکات آوایی آثار منظوم فارسی را از نخستین دوره تا اوایل سدۀ هفتم نشان داده است و در زبان هر شاعر، تلفظ‌های اصیل را مشخص کرده و با توجه به قواعد و معیارهای آوایی، واژه‌ها و بیت‌ها و قطعات تحریف‌شده را نمایان کرده است.

فهرست مطالب کتاب:

سرسخن

تلفظ و راه‌های تشخیص آن

پیشینۀ پژوهش‌های آوایی بر پایۀ شعر

کارآمدی روش موردنظر در این کتاب

آسیب‌شناسی پرداختن به تلفظ‌ها

مقوله‌های مورد بحث و مبانی بررسی تلفظ

تشخیص صامت

تشدید (تکرار صامت)

تخفیف (نبود تشدید)

حذف صامت (تلفظ نشدن صامت)

تشخیص مصوت کوتاه

تعیین جنس مصوت

تبدیل مصوت بلند به مصوت کوتاه (کوتاه شدن مصوت بلند)

کوتاه نشدن مصوت بلند

حذف مصوت کوتاه

کشش هجاری دارای مصوت کوتاه

سکون به جای حرکت

حرکت به جای سکون

حرکت و سکون بر خلاف معمول

امکان بررسی‌های مشابه در نثر

نمایه‌ها

منابع