وزارت و دیوانسالاری در عصر اسلامی
خلاصه
وجه سیاسی - اداری دستگاه خلافت اسلامی، به استناد انبوهی از اطلاعات صریح، شواهد متقن و قرائن روشن، بر اساس سنت دیرین دیوانسالاری و اصول کشورداری ایرانی بهتدریج شکل گرفت و در عصر اول عباسی به اوج شکوفایی رسید. در حقیقت باید گفت مهمترین دوایر دیوانی عصر ساسانی و عمدۀ دوایر مالی، همچنان به دوران فتوح اسلامی و پس از آن در جهان ایرانی قلمرو به اسلامی باقی ماند و بهتدریج بر بسیاری از نقاط دیگر هم نفوذ و استیلا یافت.معرفی کتاب
برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.
وجه سیاسی - اداری دستگاه خلافت اسلامی، به استناد انبوهی از اطلاعات صریح، شواهد متقن و قرائن روشن، بر اساس سنت دیرین دیوانسالاری و اصول کشورداری ایرانی بهتدریج شکل گرفت و در عصر اول عباسی به اوج شکوفایی رسید. در حقیقت باید گفت مهمترین دوایر دیوانی عصر ساسانی و عمدۀ دوایر مالی، همچنان به دوران فتوح اسلامی و پس از آن در جهان ایرانی قلمرو به اسلامی باقی ماند و بهتدریج بر بسیاری از نقاط دیگر هم نفوذ و استیلا یافت و با این وجود باید گفت به روزگار امویان، به دلایلی چون موقعیت ایرانیان در قبال دیدگاههای قومگرایانۀ خلفا، استمرار فتوح در بخش اعظم این دوره، کشمکشهای متوالی میان امویان، بهویژه شاخۀ مروانیان با رقیبان خرد و کلان، چندان مجال بروز و ظهور نیافت. به ویژه باید به این نکته توجه داشت که در آن روزگار ایجاد و توسعۀ مبانی کشورداری و امور اداری و دیوانی، بهتدریج و متناسب با احتیاجات، آن هم به روزگار استقرار و استیلای همهجانبۀ حکومت که موجد آرامش سیاسی و اجتماعی و توسعۀ اقتصادی بود، دست میداد. در حالی که بیشتر عصر اموی فاقد این مقدمات بود، در این دوره هنوز مبانی نظری حکومت و نهادهای آن - چنانکه بعدها تدوین شد - پدید نیامده بود و از آن گذشته عرب بهویژه عرب شمالی، پیشینهای در ایجاد و راهبری حکومتی متمرکز نداشت و برای نخستین بار ناچار بود به طور مستقیم با اصول اداری و دیوانی آشنا شود. به همین سبب دیوانها و دوایری که از آغاز فتوح اسلامی تا پایان روزگار امویان بر اساس احتیاج پدید آمد، نسبت به عصر عباسی محدود بود و آن معدود دواوین و دوایر هم چندان گسترش نیافت.
بنابراین اشاره به ماجرای انتقال سازمان اداری و سیاسی عصر ساسانی به قلمرو خلافت، باید مقدمهای بر تبیین سازوکار حکومت و تشکیل و توسعۀ نهادها، دواوین و دوایر دولت در عصر اسلامی تلقی شود که بهتدریج به شبکهای عظیم و درهمتنیده با روابط پیچیده تبدیل شد. در حقیقت اطلاعات نسبتاً قابل توجه ما از سازمان اداری و سیاسی عصر ساسانی بر سه دسته از منابع استوار است که دو دستۀ آن اساس پژوهشهای مربوط به تاریخ دیوانسالاری دورۀ اسلامی به شمار میروند. نخست اندک منابع باقیمانده از ایران پیش از اسلام اعم از گزارشهای دولتی، کتیبهها و سکهها، منابع دینی، زرتشتی، مانوی و منابع ارمنی، یونانی، لاتین و سریانی. دوم جزئیات مندرج در گزارشهای متعدد نویسندگان دورۀ اسلامی که خود مبتنی بر دستهای از منابع ازدسترفتۀ ایرانی پیش از اسلام، مانند گاهنامهها و خداینامهها و مجموعهای از سخنان و راهبردهای پادشاهان و دیوانسالاران ایران است که به زبان عربی گردانیده شده و بهوفور در کتب تاریخ و ادب عرب راه یافته است و بر اساس همانها در عصر اسلامی، سیاستنامهها و آدابالملوکها پدید آمده است. سوم اطلاعات مبسوط منابع دورۀ اسلامی دربارۀ وزارت و دیوانسالاری و احوال و فعالیتهای دیوانیان و وزیران ایرانی دستگاه خلفا و سلاطین و فرمانروایان این ادوار از شبه قارۀ هند تا آن سوی مصر که تعدادی از برجستهترین آنها از اخلاف خاندانهای کهن دیوانسالار بودهاند و این نکتۀ اخیر مطلبی است که غفلت از آن ممکن است محقق را در بررسی اسباب بقای دیوانهای ایرانی بهویژه دیوانهای مربوط به امور مالی در عصر اسلامی، ترجمۀ دفاتر آن از پهلوی به عربی و دیگر تحولات آن دچار اشتباه کند.
یکی از مهمترین ویژگیهای دستگاه اداری - سیاسی حکومتهای قلمرو اسلام، به ویژه خلافت عباسی و فرمانروایان و سلسلههای بزرگ در شرق اسلامی، وسعت و قوت و شوکت نظام دیوانسالاری و نهادهای آن است که با اقتدار و شکوه حکومتها نسبت مستقیم داشته است. اطلاق دستگاه اداری - سیاسی بر نظام دیوانسالاری از آنرو است که کارگزاران بلندپایۀ دیوانی مخصوصاً وزیران بزرگ، عملاً زمام امور حکومت و قلمرو آن را در سیاست داخلی و گاه روابط خارجی به دست داشتند و حتی بعضی از آنها فرماندهی عالی قوای نظامی در جنگها را نیز بر عهده میگرفتند.
دربارۀ اساس این نظام دیوانسالاری و دستهای از وزیران نامدار در مقالات این کتاب سخن رانده شده است. نظامی که اصول و بنیادهای آن مبتنی بر دستگاه اداری و اجرایی ایرانیان پیش از اسلام بوده و بعضی از نهادهای آن عیناً به عصر اسلامی منتقل شده است. ماجرای این نهادها - دیوانها - که تا نیمۀ دوم قرن اول هجری در عصر اموی، هنوز به دست ایرانیان بود و دفاتر و اسناد آن نیز به فارسی نوشته میشد، نشان میدهد که ایرانیان پرسابقه در حکومت و سیاست و دیوانسالاری، از آغاز اسلام نقش و اهمیتی بیهمتا در شکلگیری نظام اداری و مالی آن قلمرو بزرگ، مخصوصاً در سرزمینهای شرقی خلافت داشتهاند. این نقش وقتی بیشتر اهمیت مییابد که دانسته شود بر اساس قرائن و شواهدی نخستین دیوانیان ایرانی از عصر اموی به بعد از خاندانهای حکومت و دیوانسالار عصر ساسانی برخاسته بودند. در واقع سنت اداری و مالی عصر ساسانی به دست خاندانهای دیوان ایرانی به دورۀ اسلامی راه یافت؛ چنانکه آداب ملکداری و سیاست و برخی دانشهای محض چون نجوم و پزشکی نیز عیناً همین حکم را داشت.
این کتاب مجموعهای از مقالاتی است که طی سالهای دراز دربارۀ دیوانسالاری ایرانی، برخی اصطلاحات و مناصب مهم ایرانی و بعضی از مهمترین وزیران دستگاه خلافت و بعضی فرمانروایان دیگر نوشته شده است. مقصود از وزیران و دیوانیان ایرانی، هم اشخاص یا خاندانهای وزارتاند که اصلاً و نسبا ایرانی بودند و اکثریت این طبقه را در این مجموعه شکل میدهند و هم کسانی از عرب و غیرعرب که در دنیای ایرانی پرورش یافته و پدرانشان از چند نسل پیشتر به ایران آمدند و سکنا گزیدند و با آداب و فرهنگ ایرانی برآمدند و بیگفتگو ایرانی به شمار میروند؛ مخصوصاً که دستهای از آنها مانند آل ماکولا را محققان قدیم، ایرانیالاصل دانستهاند.
فهرست مطالب کتاب:
* پیشگفتار
* دیوانها، مناصب، اصطلاحات
ایرانیان از دبیری تا وزارت
دیوان خاتم
دیوان اشرف
دیوان زمام
دیوان سپاه (جیش)
دیوان عرض
بیتالمال و دیوان بیتالمال
اقطاع، سیورغال، تیول، ادرار
حسبت و دایرۀ احتساب
جامگی
نگاهی به عنوان امیرالمؤمنین
جَهبَذ
بُندار
استاد الدار
احداث
اِتاوه
اَکّار
اِلجاء
* وزیران
برمکیان
احمد بن ابی خالد احول
ابراهیم بن ذکوان حرّانی
اسماعیل بن بلبل
خاندان ابن خاقان
حسن بن سهل
حامد بن عباس
خاندان ابی جراح
خاندان ابن فرات
مهلبیان
خصیبی
ابوطاهر محمد بن بقیه
ابوالحسن مغربی
آل ماکولا
خاندان ابن جهیر
الافضل بن بدر الجمالی
ابوالحسن علی بن سلّار
الافضل کتیفات
ابوالقاسم علی بن طراد
خاندان ابن صدقه
علاءالدین عطاملک جوینی
شمسالدین محمد جوینی
جلالالدین محمد دوانی
* نمایه
پربازدید ها بیشتر ...
ایل بختیاری در دورۀ قاجار
آرش خازنیموضوع این کتاب تأثیر متقابل حکومت و ایل در حاشیۀ ایران در دورۀ قاجار است. بررسی تاریخ اتحادیۀ ایلی ب
قصۀ ما به خر رسید: خر و خرپژوهی در شعر فارسی
غلامعلی گرایی، زهراسادات حسینیخرپژوهی در شعر طنز فارسی یکی از زمینههای طنز بوده که باید بهجد مورد تحقیق و پژوهش قرار میگرفت. نو
دیگر آثار نویسنده بیشتر ...
فرمانروایان علوی در صفحات شمال ایران
سیدصادق سجادیاین کتاب مشتمل است بر تبیین اسباب استیلای علویان بر صفحات شمالی ایران و موقعیت خاندانهای محلی در بر
فرمانروایی خاندان بویه
سیدصادق سجادیآل بویه خاندانی ایرانی و شیعی بودند که بر دستگاه خلافت عباسی سیطرۀ کلی یافتند و عصر آنان از درخشانت
نظری یافت نشد.