معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

مقالات این مجموعه فقط دربارۀ شاهنامه نیست و در برخی از آنها به منظومه‌های پهلوانی پس از فردوسی هم پرداخته شده است. این آثار در کنار شاهنامه، مکمل مفهوم نوع ادبی حماسه در مطالعات ایرانی است؛ اما غالباً از نظر و توجه حتی بعضی از متخصصان شاهنامه‌پژوهی دور مانده و این از کاستی‌های روش‌شناختی تحقیقات حماسی ایران شمرده می‌شود.

از نظر شعب و زمینه‌های شاهنامه‌شناسی، مقالات این کتاب در مقولاتی چون: مأخذشناسی شاهنامه، واژه‌شناسی شاهنامه، متن‌شناسی شاهنامه، اسطوره‌شناسی شاهنامه، روابط بینامتنی شاهنامه با آثار دیگر ادب فارسی و جغرافیای فرهنگی و اقلیمی نفوذ و تأثیر شاهنامه قابل تقسیم‌بندی است. در مقالات نقد و بررسی (چهار مقاله) نیز گفتارهای برگزیده، دربارۀ چهار منظومۀ پهلوانی پس از شاهنامه است و در آنها کوشیده شده افزون بر نقد متن مصحح این آثار، نکته‌ها و پیشنهادهای تازه‌ای مطرح شود. هفده مقالۀ نخست این کتاب، در دهۀ هشتاد (1382 ـ 1388) نوشته و چاپ شده و سه مقالۀ پایانی محصول سال‌های 1396 و 1397 است. نام کتاب نیز از بیت نخست داستان «رستم و سهراب» گرفته شده است.

یکی از پرتکرارترین و با این وجود، دشوارترین و پیچیده‌ترین مباحث شاهنامه‌شناختی، موضوع منبع یا منابع فردوسی و شیوۀ بهره‌گیری وی از آنهاست. در این باب از زمان نخستین پژوهش‌های علمی در باب حماسۀ ملی ایران تا امروز، نظریات بسیار و گوناگونی ارائه شده که مجموع آنها بعضی از زوایای تاریک این بحث را روشن‌تر کرده و در مواردی گاه به نتایج قطعی نیز رسیده است. آنچه قطعی است این است که منبع شاعر، شاهنامۀ ابومنصوری بوده که در 346 تألیف شده است. ولی دانسته نیست که شاعر پیش از نظم شاهنامه، در شعر طبع‌آزمایی کرده است یا نه. نخستین مقالۀ این کتاب، دربارۀ منبع و شیوۀ کار فردوسی است.

در دومین نوشتار این کتاب، دکتر آیدنلو با بررسی همه‌جانبه‌ای دربارة بیت معروف «زن و اژدها هر دو در خاک به» و ارائة تاریخچة آن، بر سخیف و الحاقی بودن آن تأکید کرده است.

ابیات افتاده شاهنامه به طور کلی دو دسته است: نخست بیت‌هایی که گاهی در بعضی دست‌نویس‌ها نیامده و به یاری نسخه‌های دیگر قابل شناسایی و بررسی است و دیگر بیت یا بیت‌هایی که احتمالاً به دلیل جرح و تعدیل‌های خود فردوسی یا سهو و عمد کاتبان از شاهنامه کنار گذاشته شده و در هیچ‌یک از نسخه‌های موجود دیده نمی‌شود. در واقع منظور اصلی از این نوشتار نوع دوم است که احتمال دارد شماری از منابع جنبی تصحیح و تحقیق شاهنامه باقی مانده باشد و اگر بتوان به استناد قراینی تقریباً ثابت کرد که این بیت‌ها سرودۀ فردوسی است، غنیمت بزرگی در متن‌شناسی شاهنامه محسوب می‌شود.

نوشتة بعدی دربارۀ واژه‌ای فراموش شده در فرهنگ‌ها است. این واژه، یازگار است در این بیت: «سیه شد بسی یازگار از شمار/ نبشته نشد هم به فرجام کار»، که اشتقاق و معنی آن دقیقًا دانسته نیست.

از مباحث مورد توجه نویسنده در این کتاب، تاریخچة ارتباط شهرهای بزرگ ایران با شاهنامۀ فردوسی است. به همین دلیل در مقالة «نخستین سند ادبی ارتباط آذربایجان و شاهنامه»، به‌درستی بر این نکته تأکید شده که تلمیحات فراوان شاهنامه‌ای در دیوان قطران تبریزی، حاکی از آن است که این شاعر شاهنامة فردوسی را خوانده است، نه آنکه این تلمیحات را از منابع دیگری جز اثر فردوسی برگرفته باشد. نویسنده در مقالة دیگر با عنوان «شاهنامه در سفینة تبریز»، نشان داده که از دو یا سه دهه پس از اتمام تحریر دوم شاهنامه به بعد، حماسة ملی ایران در تبریز و به‌طور کلی آذربایجان نفوذ داشته و کتاب محبوب مردم آن دیار بوده است. از جمله شواهد و مدارک آشنایی و علاقة مردم آذربایجان به شاهنامه به جز دیوان قطران، عبارتند از کتاب: فرائد السلوک از شمس سجاسی (609 هـ.ق) که لبریز از شواهد شاهنامه است، سفینة تبریز (721-723هـ.ق)، حاوی منتخباتی از شاهنامه از داستان رستم و سهراب، رستم و اسفندیار و اکوان دیو و منظومه‌هایی به تقلید از شاهنامه از زجاجی تبریزی و احمد تبریزی که در قرن‌های هفتم و هشتم هجری در آن دیار سرودند. نویسنده در این مقاله به بررسی منتخبات شاهنامه در سفینۀ تبریز که پس از دو نسخة فلورانس (614هـ.ق) و موزة بریتانیا (679 هـ.ق) از همة نسخه‌های موجود شاهنامه کهن‌تر است، پرداخته و به‌ویژه ضبط‌های منحصربه‌فرد آن را ارزیابی و تجزیه تحلیل کرده است.

در باب موضوع تاریخچة ارتباط شهرهای بزرگ ایران با شاهنامه، دو مقالة دیگر در این مجموعه آمده است: یکی «اصفهان و شاهنامه» و دیگری «معجم شاهنامه و نکته‌هایی در شاهنامه‌شناسی» که در هر دو مقاله نشان داده شده اصفهان هم در زمینة تدوین فرهنگ ویژة شاهنامه پیشرو بوده است: (معجم شاهنامه از ابن دفترخوان) و هم در زمینة ترجمة شاهنامه: «ترجمة عربی بنداری».

از دیگر موضوعات آورده شده در این کتاب، تلمیحات شاهنامه‌ای در دیوان‌ها و منظومه‌های شاعران بزرگ ایرانی است که در این‌باره افزون بر مقالۀ پیش‌گفته دربارة قطران تبریزی، دو مقالة دیگر در این مجموعه آمده است: یکی «تندّم فردوسی‌وار(فردوسی و شاهنامه در مرزبان‌نامه)» و دیگری «نکته‌هایی دربارة تلمیحات شاهنامه‌ای خاقانی». در مقاله‌ای دیگر با عنوان «نادرترین تلمیحات حماسی ـ اساطیری در شعر پارسی»، به بیت‌های جالبی از منظومة غازان‌نامه، سرودة نورالدّین شمس‌الدّین محمد اژدری متخلّص به نوری (سروده‌شده در فاصلة سال های 758-763 هـ.ق)، از جمله بیت زیر توجّه کرده است: چو غازان شد آشیل خاتون‌پرست       یکی ماه کم بیش آنجا نشست.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمۀ چاپ دوم

بویا ترنج (مقدمۀ دکتر جلال خالقی مطلق)

مقدمۀ چاپ اول

تأملاتی دربارۀ منبع و شیوۀ کار فردوسی

این بیت از فردوسی نیست

ابیاتی محذوف یا گمشده از شاهنامه

واژه‌ای فراموش‌شده از شاهنامه در فرهنگ‌ها

بن‌مایۀ اساطیری «روییدن گیاه از انسان» و بازتاب آن در شاهنامه و ادب پارسی

نخستین سند ادبی ارتباط آذربایجان و شاهنامه

اصفهان و شاهنامه

مقدمۀ شاهنامۀ نسخۀ بریتانیا/ لندن (675 هـ.ق)

معجم شاهنامه و نکته‌هایی در شاهنامه‌شناسی

تندم فردوسی‌وار (فردوسی و شاهنامه در مرزبان‌نامه)

شاهنامه در سفینۀ تبریز

«شاهنامه‌ای»ترین شعر غنایی

نکته‌هایی دربارۀ تلمیحات «شاهنامه‌ای» خاقانی

نادرترین تلمیحات حماسی ـ اساطیری در شعر پارسی

همانندیابی دو تمثیل مثنوی در ادب حماسی

خویش‌کاری مشترک «نی» در بندهشن و مقدمۀ مثنوی (فرضیه‌ای در بررسی مقایسه‌ای حماسه و عرفان)

گزارشی از حمدالله مستوفی دربارۀ «سبب نظم شاهنامه»

سگ کیخسرو (نکته‌ای اساطیری در یکی از گزارش‌های شفاهی ـ مردمی داستان غیبت کیخسرو)

چند نکته، سند و آگاهی تازه دربارۀ جام جمشید و کیخسرو

رد اصالت چند بیت منسوب به فردوسی در فضای/ شبکه‌ای مجازی