معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

مولانا میرزا محمدباقر طاهری رشتی متخلص به سرالحق فرزند حاج احمد، به تاریخ چهارم بهمن ماه سال 1270 خورشیدی در شهر رشت از ولایت گیلان دیده به جهان گشود. پدرش به بازرگانی اشتغال داشت. ملاطاهر پدربزرگ مولانا طاهری افزون بر علوم غریبه با علوم جدید نیز آشنایی داشت و در موسیقی نیز شهره بود. وی همراه مرحوم جناب قزوینی، در تکایای شهرهای رشت و قزوین و تهران به برگزاری مراسم تعزیه می‌پرداختند.

حاج احمد پدر مولانا طاهری، پس از تحصیل علوم به کار تجارت پرداخت و فرزند خود را پس از تحصیلات ابتدایی و در پانزده‌سالگی برای ادامۀ تحصیل به ولایات بادکوبه و تفلیس فرستاد. مولانا طاهری که در مدت کوتاهی آن سامان را باب طبع تحصیل نمی‌بیند، به قصد تحصیل و در جستجوی علم راه مهاجرت در پیش گرفته و دیار به دیار برای یافتن مطلوب خود تفحص می‌کند. وی در جریان این جستجو ـ بیش از یکصد سال پیش ـ اقصی نقاط گیتی ـ از جمله اروپا ـ را طی کرده و سرانجام به مقصود خود دست می‌یابد.

ایشان پس از بازگشت از اروپا، بلافاصله آغاز به تألیف کرده و آموخته‌ها و اندوخته‌های علمی خود را با تحمل رنج سالیان، در تعدادی جزوۀ مدون تهیه و با عنوان «حسابداری تجاری دوبل بالانس (لگاریتم) آمادۀ تکثیر کرد. افزون بر این ایشان به شمار بسیاری از جوانان جویای علم و مستعد، آموزش‌هایی در زمینۀ علوم ریاضی و حسابداری دادند که تقریباً تمامی آنان در مؤسسات مالی و بانک‌ها مشغول به کار شدند.

مولانا طاهری دانشمند ریاضی‌دان توانا، بعد از پشت سر گذراندن وقایع و شکست‌هایی تلخ (مصادرۀ ظالمانۀ تألیفات) و تبعات تحمل‌ناپذیر آنها، به سیروسلوک عرفانی پرداخت. سختی‌ها و مرارت‌هایی که ایشان در طول دوران حیات خود تحمل کردند، یکی از دلایل گرایش ایشان به سیر مراتب عرفانی بود. ایشان در اثر این سیروسلوک چنان به علم ریاضی مجهز می‌شود که می‌تواند برای معمای لاینحل وسعت فضای افلاک که هیچ دانشمندی پیش از ایشان جرئت اندیشیدن بدان را نداشت، قضیه‌ای ابداع کرده و آن را در کتاب «سر الانوار» با کلماتی متشکل با حروف ابجد، به صورت رمزوار ثبت کند و بر جای بگذارد. بعد از این به مدرسۀ دارالفنون تهران وارد شده و به تحصیل می‌پردازد. در آنجا با ملک‌الشعرای بهار آشنا می‌شود. در همیان زمان سپهدار آزادمردی و حق‌طلبی میرزا کوچک‌خان محرمانه از ملک‌الشعرا معرفی شده و خود را به عمق جنگل‌های گیلان، پایگاه مجاهدین می‌رساند و تا پایان قیام جنگل آنها را همراهی می‌کند.

او که مصادرۀ دست‌آوردهای علمی خود و جلوگیری از کاربرد آنها را می‌بیند و با تباهی حاصل نیم قرن کار و مجاهدت توأم با رنج و زحمت خود توسط دست‌نشاندگان حکومتی و عمال نفوذی استعمار روبرو می‌شود، استعمار را بر همۀ جریان‌های جاری در سطوح کشور مسلط می‌یابد و تنها دلیل تجربه و تحمیل شکست‌های پی‌درپی خود و مابقی دانشمندان این مرزوبوم را در چالش‌های استعماری می‌بیند. در این مقطع از زندگی، مولانا تمام توان مادی و معنوی و انرژی جوانی خود را هزینه کرده و داشته‌های خود را مظلومانه از کف داده و راه به جایی ندارد، آخرین مرحلۀ زندگی او رقم می‌خورد. در این مرحله از زندگی ایشان به سرودن بیانات منظوم و مدون برای مطالعه‌کنندگان و سالکان الی الله می‌پردازد و تألیفاتی پربار تدوین کرده و باقی می‌گذارد که حاصل این سال‌ها تألیف و سرایش جام احمدی، سرنامه، سرالانوار، مصابیح القلوب، اسراریات، آفاق‌نامه، انفس‌نامه و تعداد کثیری تألیفات دیگر است.

مولانا طاهری در سرایش آثار ـ قصاید، غزلیات، قطعات و چارپاره‌ها ـ بیشتر کوشیده شعر را راهنمای مضامین عرفانی کند. ایشان می‌کوشید باورهای عرفانی را لابلای ابیات خود بگنجاند و نگاهی به مضامین اشعارش گویای آن است که ایشان از قیل و قال چندان دل خوشی نداشته است. او معتقد است به جای پرداختن به ظواهر، باید به حل معما پرداخت و با صراحت بیان می‌کند که بحث قدیم و حادث و پای‌فشاری بر این بحث چندان راهگشا نیست.

وجه مشترک رسالات و اشعار ایشان، همان طرز اندیشۀ عرفانی خاص، آسان‌گیری‌های وزنی و قافیه‌ای و تنوع شگفت‌انگیز واژگان نویسنده است. وی از اندیشه و نگاه ویژه‌ای برخوردار بوده و به همین سبب کلامش طرزی ویژه و تازه یافته است و تنوع واژگان، سبک‌ها و قالب‌ها و سطح آراستگی ابیات و اشعار برساخته و وام‌گرفته از آن جهت است که ایشان محتوا را بر لفظ و آرایش ظاهر کلام ترجیح داده تا حرف‌هایش ناگفته باقی نماند.

نخستین جزء از این مجموعه، رسالۀ «جامع الاسرار» حاج محمدعلی اصفهانی مشهور به نورعلی‌شاه اول است که با بیان حکایاتی به نثر آمیخته به اشعار، با سبکی شیوا و آراسته و دلپذیر، به عشق مجازی و حقیقی می‌پردازد. این رساله از آن جهت آورده شده که مولانا طاهری آن را رونویسی کرده بوده است.

کتاب «راح روح» (130 صفحه) نیز شعر آمیخته به نثر است و البته بر خلاف دیگر آثار حکیم، در آن ابیاتی از سنایی و مولوی و دیگران وام گرفته شده است. این کتاب شامل حکایاتی پراکنده و نتایجی در عرفان و اخلاق است.

آخرین کتاب منثوری که در این مجموعه آمده، «گنج‌نامۀ وزیری» است. این رساله به داستان شاهزاده‌ای می‌پردازد که در کمال خوشی و دارندگی، چشم به جان می‌گشاید و وقتی به سن بلوغ می‌رسد و پای از قصر بیرون می‌گذارد، با دیدن بیماری و مرگ مردمان، نعمت این‌جهانی در نظرش ناچیز می‌شود و به طریقت زهد و تصوف روی می‌آورد.

«آفاق‌نامه» شرح مفصل برخی اصول و عقاید اولیاءالله به همراه حکایاتی آموزنده است.

«جام احمدی» از عرض احوال با ساقی کوثر و ناپایداری چرخ به برخی فصول عرفان عملی و نظری و تعدادی پندنامه می‌رسد. سپس 17 قصیده در توحید و نعت و عرفان می‌آید و با 227 غزل ادامه می‌یابد. سپس تعدادی مثنوی و غزل با نام‌های گوناگون می‌آید، آنگاه چهار ترجیع‌بند مفصل و سپس 304 رباعی و قطعه در بخش مربعات آورده شده است.

متفرقات این کتاب، کشکولی است از اشعاری در قوالب گوناگون؛ از فرد (تک‌بیت) و رباعی تا غزل و چند قصیده و چند مسمط حماسی، قطعات اخلاقی، مثنوی انفس‌نامه، تعدادی سوگ‌سرودۀ عاشورایی، ده‌ها بیت معما، چند دعا و مربع مربوط به علوم قدیمه به همراه چند رباعی برگزیده از خیام، چند غزل از سعدی و ابیاتی از بوستان و شاهنامه.

در پایان نیز «فهامیات» آمده که دربردارندۀ حدود 110 رباعی در اخلاق و عرفان عملی و نظری است.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار: زندگی‌نامۀ مولانا میرزا محمدباقر طاهری رشتی

مقدمه در سبک شعر و نثر حکیم طاهری

جامع الاسرار شیخ محمدعلی طبسی (1171 ـ 1212 ق)

راح روح

گنج‌نامه وزیری

آفاق‌نامه

جام احمدی

متفرقات

فهامیات